De geheimen van de Grote Zaal

Uit het Preludium maandblad april 2019

Als je de Grote Zaal binnenstapt, kun je er eigenlijk niet aan ontsnappen: de cartouches met de namen van grote componisten, het bladgoud, de versieringen op het plafond en natuurlijk het enorme orgel – de schoonheid van die zaal met de beroemde akoestiek is vaak onderwerp van gesprek nog vóór er een noot geklonken heeft en vormt voor sommigen een welkome afleiding als de muziek eens niet wil boeien.

De zaal is niet altijd geweest zoals we hem nu zien. Door de jaren heen heeft de Grote Zaal vele transformaties ondergaan. Bij de opening in 1888 was hij vrijwel spierwit, en nog zonder orgel. Alleen aan de wanden prijkten cartouches in groen en goud; die aan het balkon waren nog leeg. In 1890 werd het orgel besteld en een jaar later afgeleverd. Pas in 1898, tien jaar na de opening, kreeg de zaal bij een nieuwe schilderbeurt meer kleur. Aanleiding was het ­inhuldigingsconcert voor koningin Wilhelmina. In 1995 startte de laatste grondige renovatie, die duurde tot 2012, onder leiding van interieurarchitecte Evelyne Merkx. De laatste grote operatie is de aanleg geweest van duurzame ledverlichting. Met deze nieuwe sfeerverlichting kan de zaal in allerlei kleuren worden gezet en zijn allerlei architectonische bijzonderheden optimaal te zien.

Sebastiaan Landkroon, al 25 jaar rondleider en suppoost van Het Concertgebouw, kent de zaal op zijn duimpje. Speciaal voor Preludium deelt hij een paar mooie verhalen.

Cassettes

De acanthusbladeren op het plafond, door medewerkers ook wel ‘slakroppen’ genoemd, zijn aangebracht tijdens de renovatie in 1998. Ze verhullen het eerdere, strakkere ontwerp (de ‘bloempotten’), dat dateert uit de jaren 1960. In 1998 werden ook de vier bewerkte lijsten toegevoegd.

Cartouches

De cartouches aan de noordzijde hangen op geboorte-datum, beginnend bij Bach. Bij de zuidzijde loopt dit spaak: de reeks begint bij Händel, maar had eigenlijk bij Scarlatti moeten beginnen, die pas op plek drie hangt. Händels populariteit kostte Scarlatti helaas de ereplek. Het bladgoud, de laurierbladeren en de gele kleur van de ovalen (‘spiegeleieren’, aldus medewerkers) dateren uit 1998.

Engeltjes

De engeltjes aan de zaalwanden houden onbeschreven perkamentrollen vast. Vermoedelijk waren ze bedoeld voor namen van grote toekomstige componisten, maar ze zijn tot op heden leeg gebleven. Daar ligt nog een taakje.

Akoestisch zand

Om houtzwam tegen te gaan is de houten vloer in 1947 voorzien van een betonnen ondervloer. Na het uitgraven van de kelder in 1998 vreesde men dat die vloer zou gaan resoneren. Om dat te voorkomen is toen tussen beide vloeren een laag zand gestrooid.

Kijkgaten

De bewegingen van de dirigent, hier in beeld gebracht door rondleider Sebastiaan Landkroon, zijn zichtbaar vanaf de gang door vier kijkgaten rondom de zaal (twee beneden, twee boven). Een camera maakt deze kijkgaten tegenwoordig grotendeels overbodig. Is er daarom eentje dichtgemetseld?

Paaltjes

De paaltjes op de rand van het podium stammen uit 1998 en zijn van aluminium. Ze vervangen de oorspronkelijke gietijzeren paaltjes uit de jaren 1950, die op de zolder van Het Concertgebouw zijn opgeslagen.

Orgelklokje

Aan het orgel hangt een kastje met een klok, die de dirigent gebruikt tijdens repetities. Tijdens concerten is het kastje – als het goed is – gesloten.

Getalssymboliek

Het getal negen vervult een belangrijke rol in het ontwerp van de Grote Zaal. Op het orgel staan obelisken met negen vlakken, het orgel heeft rijen van negen pijpen en het plafond heeft negen horizontale ribben die corresponderen met negen dakspanten. De zaal is ongeveer 9x2 meter hoog, 9x3 meter breed en 9x5 meter lang. De getallen 2, 3 en 5 vormen het begin van de Fibonacci-reeks, een wiskundige reeks die de gulden snede benadert. Zou daarom alles mooier klinken in Het Concertgebouw?

Geheime kamer

Boven de cartouche van Haydn is in 1943 een ventilatierooster gemaakt. Later kwam hier een geluidsdichte ruimte voor de geluidsregisseur of radiopresentator bij tv- of radio-opnamen. Tegenwoordig wordt de ruimte zelden nog gebruikt. De loge eronder wordt bij grote producties gebruikt voor lichtregie.

Stopcontacten

Op het podium zijn, naast kleine aansluitingen voor lessenaarverlichting, ook diverse gewone stopcontacten ingebouwd. Hier kan bijvoorbeeld een barokorgel op worden aangesloten. Of een telefoon worden opgeladen…

Klussen

De Grote Zaal wordt steeds verbeterd en verbouwd. Hier wordt gewerkt aan het plafond onder het balkon om de akoestiek tijdens jazz- en pop-concerten te verbeteren. Tijdens zulke werkzaamheden worden geregeld objecten uit eerdere renovaties gevonden (uit de jaren 1950 en soms zelfs daarvoor).

Stoelen

In 2003 zijn de stoelen in de zaal voor het laatst vervangen, mogelijk gemaakt door een gift van Charlene de Carvalho-Heineken, dochter van biermagnaat Alfred Heineken. Ze zijn drie centimeter hoger en staan verder uit elkaar dan de oude stoelen, waardoor zaalrij 31 moest verdwijnen. In 2003 zijn ook de stoelen op de zijbalkons richting het podium gedraaid.

Met eigen ogen een kijkje achter de schermen nemen?
Het Concertgebouw organiseert iedere week rondleidingen. Kijk voor meer informatie op de website van Het Concertgebouw.