Bezoekers van dit concert ontvangen een gratis programmaboekje in het Nederlands en Engels met onder meer de biografieën en een korte toelichting.

Erich Wolfgang Korngold bezat wat filmcomponist John Williams in een BBC-­documentaire een ‘goddelijke melodische gave’ noemde. Zijn driedelige Vioolconcert in D groot leunt op welluidende thema’s die hij in de voorgaande jaren voor het witte doek had uitgevonden. In het eerste deel presenteert de solist meteen een warmbloedige melodie uit het melodrama Another Dawn (1937), enkele minuten later gevolgd door een wat introverter thema uit het historische epos Juarez (1939). Het langzame middendeel staat in het teken van een tedere en uitgestrekte vioolmelodie die Korngold ontleende aan zijn Oscarwinnende partituur voor het historische drama Anthony Adverse (1936). In het sprankelende slotdeel ten slotte, een variatiereeks, komt het enige en aanvankelijk verborgen thema voort uit The Prince and the Pauper (1937), gebaseerd op een roman van Mark Twain.

In 1934 was de Joods-Oostenrijkse Korngold voor één filmproject in Hollywood neergestreken. Hij bleef er mede voor zijn veiligheid wonen en wist zijn familie net op tijd uit Wenen te laten overkomen vlak voor de Anschluss door de nazi’s in 1938. Uiteindelijk zou hij in deze zelf­gekozen ballingschap de muziek voor zestien films schrijven. Dit liet hem weinig tijd om andere werken te componeren. Volgens zijn echtgenote Luzi had hij zich bovendien voorgenomen om pas weer voor de concertzaal of de bühne te gaan componeren als Hitler definitief verslagen zou zijn. In 1945 was het zover: Korngold voltooide het vioolconcert waarvoor hij al in 1937 de eerste schetsen had gemaakt.

Inmiddels was de beroemde Russisch-­Amerikaanse violist Jascha Heifetz bij het project betrokken geraakt. Hij vroeg Korngold naar verluidt om extra viooltechnische uitdagingen in het laatste deel, hetgeen geschiedde. Direct na de succesvolle eerste uitvoering in St. Louis (Missouri) schreef Korngold dat hij zijn overwegend lyrische vioolconcert als geheel toch meer voor een zanger als Caruso had geschreven dan voor een vioolvirtuoos als Paganini. ‘Maar’, voegde hij hier meteen aan toe, ‘ik ben vanzelfsprekend verrukt dat mijn concert uitgevoerd wordt door een Caruso en een Paganini verenigd in één persoon: Jascha Heifetz’.

Orkestfeit

Slechts vier keer voerde het Concertgebouworkest dit werk uit. Mark Elder leidde drie uitvoeringen vanaf 29 september 1999 met violiste Chantal Juillet. Op 19 januari 2007 volgde nog een uitvoering onder Markus Stenz met als solist Alexander Kerr.

Richard Wagner wordt ­schertsend aangeduid als de beste compo­nist van filmmuziek ooit. Hoewel hij twaalf jaar vóór de allereerste filmvoorstelling overleed, liet hij buitengewoon evocatieve muziek na. Van groot belang voor de volgende generaties (film)componisten was naast de weelderige orkestklank vooral zijn leidmotief-techniek, waarbij een herkenbaar muzikaal motief een bepaalde persoon, voorwerp, plaats of gevoel representeert en in de loop van de compositie terugkeert.

Het Voorspel van de opera Tristan und Isolde is hier een schoolvoorbeeld van. Al in de eerste seconden beeldt Wagner het smachten naar liefde uit met een expressieve sprong omhoog en het onverzadigbare verlangen met een chromatisch stijgende lijn. Als overlap tussen beide leidmotieven fungeert het dissonante ‘Tristan-akkoord’, dat pas vier uur later in de laatste scène opgelost zal worden als Isolde zich over het lijk van de dodelijk gewonde Tristan buigt en extatisch haar laatste adem uitblaast. De twee minnaars zijn dan eindelijk verenigd, in de dood wel te verstaan, na hun noodlottige zoektocht naar het aardse geluk.

Het is dan ook logisch dat Wagner in afwachting van de operapremière besloot het Voorspel en de slotscène (zonder zang) aaneen te rijgen en in de concertzaal te dirigeren. Na de eerste uitvoering in 1862 veroverde deze combinatie een vaste plek in het orkestrepertoire. Wagner verbindt de gespannen, bij vlagen beklemmende prelude en Isoldes ‘liefdesdood’ door een wegebbende bijdrage van de cello’s en contrabassen, die met twee fluisterzacht getokkelde akkoorden (pizzicato) eindigt. Vanuit de diepte stijgt dan een weldadige melodie op in de basklarinet.

De onmogelijke liefde tussen Tristan en Isolde betekende veel voor Wagner. Hij herkende zichzelf in Tristan omdat hij zelf ook in een maatschappelijk onaanvaardbare relatie verwikkeld was. Zijn Isolde was Mathilde Wesendonck, de echtgenote van zijn weldoener Otto Wesendonck. Op diens uitnodiging kwam Wagner in 1857 naast de villa van het echtpaar wonen, wat hem de gelegenheid gaf Mathilde meerdere keren per dag te bezoeken. Zij ontpopte zich als zijn muze, maar hun relatie werd waarschijnlijk niet geconsumeerd. De vijf Wesendonck-liederen en de opera Tristan und Isolde dienden als muzikale uitlaatklep voor de gekwelde componist.

Orkestfeit

Op 4 april 1889 dirigeerde Willem Kes alleen het Voorspel; Willem Mengelberg zette op 25 april 1889 voor het eerst het Voorspel én Isoldens Liebestod op de lessenaar. De laatste van vele uitvoeringen was op 19 oktober 2024 onder leiding van Karina Canellakis.

Na een grondige muziek­opleiding in zijn geboortestad Bologna en een reizend bestaan als violist en altviolist werd Ottorino Respighi in 1913 benoemd tot compositiedocent aan het conservatorium van Rome. Hij werd er later directeur, trok zich snel weer terug omdat zijn carrière als componist een hoge vlucht nam, maar bleef tot aan zijn dood in de Italiaanse hoofdstad wonen. Tussen 1916 en 1928 betuigde hij zijn liefde aan zijn adoptiestad met drie symfonische gedichten (orkestwerken gebaseerd op een buitenmuzikaal programma). Deze ‘Romeinse trilogie’ bestaat in chronologische volgorde uit Fontane di Roma, Pini di Roma en Feste Romane, met als respectievelijke onderwerpen de fonteinen, de pijn­bomen (parasoldennen) en de feesten van de Eeuwige Stad. Alle drie de werken hebben een vierdelige structuur, een kleurrijke instrumentatie en beschrijvende deeltitels die naar aspecten van het Romeinse leven in heden en verleden verwijzen.

In het korte maar exuberante eerste deel van Pini di Roma staan spelende kinderen bij de Villa Borghese centraal. Respighi haalt een deel van zijn inspiratie uit twee kinderliedjes annex rondedansen: de ronddraaiende melodie van Madama Dorè klinkt vrijwel meteen; iets later brengt het voltallige orkest de speelse tonen van Giro Giro Tondo, totdat een dissonante noot in de trompet het einde van de kinderpret inluidt.

De sfeer slaat plotseling om. In het tweede deel bevinden we ons bij een van de talrijke catacomben van Rome. Een gedragen melodie in de stijl van de gregoriaanse zang ontvouwt zich in de hoorns, waarna een trompet uit de verte van zich laat horen. Korte, herhaalde tonen in het gehele orkest roepen associaties op met de psalmodie in middeleeuwse kloosters, terwijl lage pedaaltonen het plechtige karakter van dit eerbetoon aan de vroege christenen benadrukken.

Het derde deel, ingeleid door een sierlijke arabesk van de piano, verloopt eveneens in een rustig tempo. ­Onder meer de eerste klarinet, de ­solo-­cello en de harp schilderen een haast impressio­nistisch natuurtafereel op de Gianicolo-­heuvel. Om het gezang van de nachtegaal realistisch weer te geven, zet Respighi een plaatopname in.

In het slotdeel staan we langs de Via Appia in het antieke Rome. We zien een indrukwekkend leger de stad naderen na een gewonnen veldslag. Gaandeweg sluit het gehele orkest zich aan bij de jubelende stemming, met een hoofdrol voor de koperblazers. Zo ontvouwt zich vier jaar vóór Ravels ­Bolero een van de meest indrukwekkende orkestrale crescendo’s uit de muziek­geschiedenis.

Orkestfeit

Ottorino Respighi leidde op 4 maart 1926 zelf het Concertgebouworkest in de Nederlandse première binnen een programma met louter werken van zijn hand, dat na twee avonden in Amsterdam ook nog klonk in Arnhem en Rotterdam. Als dirigent zou Respighi niet meer terugkomen, maar Pini di Roma stond nog 25 keer op de lessenaar, meest recent op 18 februari 2022 bij Constantinos Carydis.