De verleidelijke sensualiteit van dans en dansmuziek is van oudsher nauw verbonden met de duivel en het dodenrijk. De ­goddelijke komedie (La Divina Commedia, oorspronkelijk alleen Commedia), Dantes poëtische verslag van een reis door hel en vagevuur naar de verlossing van de ziel in de hemel, leent zich dan ook uitstekend voor een ballet. Inferno, het eerste en langste deel van het avond­vullende ballet Dante van ­Thomas Adès, beleefde op 10 mei 2019 zijn concertpremière in Los ­Angeles, uitgevoerd door de LA Phil onder leiding van Gustavo ­Dudamel. In juni 2020 zou de componist het werk zelf dirigeren tijdens zijn ­residency bij het Concertgebouw­orkest, maar ­corona stak daar een stokje voor. Nu horen we het opdrachtwerk alsnog, maar niet voordat Yuja Wang zich op Sergej Prokofjevs duivelse Tweede ­pianoconcert heeft gestort.

Het Tweede pianoconcert is een typisch staaltje van Prokofjevs muzikale extremisme. De sfeer, de solopartij, de ­ontstaansgeschiedenis: vrijwel alles aan dit stuk is bizar. ­Prokofjev, een twintiger nog, droeg het werk op aan een studiegenoot die kort voor voltooiing zelfmoord pleegde. Het manuscript ging per ongeluk in vlammen op. En de gereconstrueerde versie die de componist jaren later maakte bleek zo gruwelijk moeilijk te spelen dat bijna geen pianist zich eraan waagde.

Het stuk klinkt nog altijd even indrukwekkend als een eeuw geleden, en niet alleen vanwege het vulkanische karakter. Deel één is – aanvankelijk – een poëtische mijmering met een voor Prokofjev zeldzame melancholie, op het fatalistische af. Even atypisch is de romantische, bijna Rachmaninoff-­achtige expressie van de pianopartij. Die wijkt dan ook spoedig voor een grillig marsje dat rechtstreeks uit een van Prokofjevs balletten afkomstig lijkt.

‘Deze man’, schreef een criticus, ‘moet in een dwangbuis gehesen worden!’

De terugkeer van het omineuze beginthema mondt uit in de alom gevreesde solocadens, waar Prokofjev vervolgens met verpletterend effect de complete orkestmassa overheen kiepert: de vederlichte pizzicatonoten die het deel inluidden zijn hier opgeblazen tot nachtmerrieachtige proporties.

Vertekening kenmerkt ook de volgende drie delen. In het Scherzo toont ­Prokofjev zijn liefde voor klassiek lijnenspel – piano- en orkestpartij hebben strakke contouren – maar het is gekoppeld aan de razende motoriek van het machinetijdperk. 

Een vilein-speels Intermezzo vervangt het verwachte langzame deel; het is precies het soort muziek die de jonge Prokofjev controversieel maakte, geliefd bij de modernisten en verafschuwd door de oudere garde. En het slotdeel nam voor die laatste groep elke twijfel weg: ‘Deze man’, schreef een criticus, ‘moet in een dwangbuis gehesen worden!’

Sergej Prokofjev soleerde zelf in de eerste uitvoering door het Concertgebouworkest op 12 december 1929 onder leiding van Pierre Monteux. De laatste uitvoering was op 15 februari 2025 onder leiding van Iván Fischer met Nelson Goerner als solist.

Schubert, tango, jazz, stormen, oceanen, cocktailbars, vreemde dieren – alles kan naast elkaar bestaan binnen het bonte oeuvre van Thomas Adès. Een terugkerend th­ema is de dood, en de manier waarop die in verschillende historische periodes is afgebeeld. ‘I quite often collaborate with the dead’, geeft Adès toe. Die fascinatie deelt hij met Franz Liszt, wiens muziek regelmatig doorsijpelt in de zijne. Zo is Totentanz, waarvan Adès in 2016 met het Concertgebouworkest de Nederlandse première bracht, een hedendaagse versie van het ­gelijknamige werk van Liszt. In Inferno, het eerste deel van een avondvullend ballet gebaseerd op Dantes Commedia, trekt Adès opnieuw op met Liszt, die ooit zelf óók twee werken op Dantes epos baseerde.

De Florentijn Dante Alighieri (1265-1321) markeert een overgang van de Middeleeuwen, toen godvrezende kerkfilosofen als Thomas van Aquino de dienst uitmaakten, naar het begin van de Renaissance. Zijn inferno is een oord van verdoemenis voor wie tegen Gods wetten ingaat, maar Dante creëert een ontsnappingsroute: in het Vagevuur (Purgatorium) kan men zichzelf reinigen en zo verlost worden. Hiermee wees Dante – tegen de almachtige katholieke kerk in – vooruit naar een typisch Renaissance-idee: dat van de vrije wilsbeschikking van de mens.

Met zijn Romeinse voorganger ­Vergilius (70-19 v.Chr.) als gids maakt Dante een spirituele reis door de negen kringen van de hel. Hoe dichter bij het middelpunt van de aarde, hoe crimineler de bewoners en zwaarder de straffen. Dante ontmoet tal van politici, geestelijken en wetenschappers uit zijn tijd – zo kan hij bijtende kritiek uiten op zijn tegenstanders – naast klassieke filosofen en schrijvers. 

Adès laat wellustig zwelgende akkoorden traag opzij en voorover hellen als een dronken walvis

Adès zet scènes uit Dantes gedicht om in dertien karakterstukken: ­kleurrijke dansen en sfeertekeningen waarin onder meer Tsjaikovski’s Notenkraker, Prokofjevs Romeo en Julia, Stravinsky en Ravel rondwaren. Maar Adès’ voornaamste gids door de hel is Liszt, net als Dante een katholiek met verlichte trekken. ‘De muziek in Inferno beweegt zich van absolutely 100% me tot honderd procent Liszt en alle gradaties ertussenin’, aldus Adès. ‘Ik zocht naar het vreemde gevoel dat je als het ware omlaag valt het verleden in.’

De delen van Adès’ Inferno

Abandon Hope. Op de poort naar de hel lezen we volgens Dante het opschrift ‘Laat varen alle hoop, gij die hier binnentreedt’. Het korte openingsdeel zet de toon met zijn obsessief herhaalde dalende kleine secunde en het chromatisch stijgen en dalen van transparante akkoorden: het klinkt allemaal heel herkenbaar, maar de grond onder onze voeten is instabiel en begint al te schuiven.

The Selfish. Voorbij de poort zijn de angstige kreten te horen van de ­egoïsten die geen keus konden maken tussen goed en kwaad. Zij moeten in de eeuwigheid rondrennen terwijl ze door wespen worden gestoken – in scherpe, puntige klanken in koper, piano en slagwerk horen we het steken van hun slechte geweten. 

The Ferryman. De veerman zet de dichters over de rivier Acheron. Hier hoort men zowel het geweeklaag van de verdoemden als het gejubel van wie naar het paradijs gaat. Met rustige, regelmatige slagen (een ingehouden ostinato van strijkers en harp, een althobosolo) roeit de veerman door. Hier is La lugubre gondola te herkennen, het pianowerk dat Liszt baseerde op een droom waarin hij het lijk van Richard Wagner in een Venetiaanse gondel afgevoerd zag worden. 

Pavan of the Souls in Limbo. De eerste van de negen kringen van Dantes hel is het voorgeborchte, ofwel Limbo. Hier leven de deugdzame heidenen in duisternis. In een lichtvoetige dans in vijfkwartsmaat voelen we de onbestemdheid in lieflijke, zacht op-en-neer golvende akkoorden. Een pavane is een statige dans uit de Renaissance.

Paolo and Francesca. In de tweede kring worden de zielen berecht. Een eeuwige wervelwind blaast hier de zielen van de wellustigen rond, onder wie Francesca da Rimini, een bekende tijdgenote van Dante die overspel pleegde met de broer van haar mismaakte man. De geliefden worden meegesleept door hun passie, rondwervelend in een snelle wals met een hoofdrol voor de fluiten: een bewerking van Liszts Bag­atelle sans tonalité. 

Het contrasteert scherp met de derde kring, waar de vraatzuchtigen (The Gluttons) traag rondwentelen in de drek, gemarteld door het driekoppige monster Cerberus. Adès laat wellustig zwelgende akkoorden traag opzij en voorover hellen als een dronken walvis. In de orkestklank – met prachtige solo’s voor bijvoorbeeld klarinet en hoorn – lijkt Rachmaninoff even mee te componeren.

Adès slaat de vierde kring – hebzuchtigen en verkwisters – over, alsmede de vijfde – agressievelingen – en de zesde – ketters – om weer bij Dante aan te haken in de zevende kring, die van de geweldplegers. Extra triest zijn zij die geweld plegen op zichzelf: de zelfmoordenaars (The Suicides). Zij vormen een woud van bomen, bebloed door de klauwen van harpijen. Als enigen zullen ze op de dag des oordeels niet terugkeren in hun lichaam, maar opgehangen worden aan hun eigen takken. Dit vertaalt zich in een desoriënterend spel met stijgende en dalende toonladderfiguren, een soort trompe-l’oreille. 

The Deviants zijn zij die volgens de kerk geweld zouden plegen jegens de natuur, zeg maar de categorie LHBTIAQ+. Daar zijn veel ­vrienden van Dante bij, die eeuwig moeten rondkruipen op gloeiend zand. Een geschifte swingende wals met puntige motiefjes leidt tot een piccolosolo die omhoog schiet – waarna boven een lang aangehouden orgelpunt een akkoord steeds blijft dalen en van kleur verschiet.

The Fortune-Tellers. In de achtste kring vinden we allerlei soorten bedriegers, zoals de toekomstvoorspellers. Deze valse profeten horen we in een ingehouden mars met hun hoofd achterstevoren op hun lichaam rondlopen, verblind door hun tranen. Bedriegers waar Dante een enorme hekel aan had waren de simonisten, zij die uit winstbejag geestelijke ambten of goederen verhandelden (The Popes). De geldbeluste pausen – Dante ontmoet zijn tijdgenoot Paus Nicolaas III – worden met hun hoofd in de grond opeen­gestapeld. Een dansant salonmuziekje verliest zijn tonale oriëntatie en glijdt uiteindelijk af naar dreigende clusters van lage tonen.

Dan weerklinkt de zware tred van de huichelaars (The Hypocrites), die in loden pijen moeten rondlopen. Een chromatisch loopje omlaag wordt steeds weer ‘teruggezet’, alsof we voor iedere stap voorwaarts één stap terug moeten.

De achtste kring vindt zijn climax in een duivelse, virtuo­os georkestreerde versie van Liszts Grand galop chromatique, met knipogen naar Offenbach en Sjostakovitsj. Hier worden de dieven (The Thieves) vastgebonden en bestolen van hun lichaam: ze ontbranden spontaan en herrijzen uit hun as als reptielen. 

In de negende kring zijn de grootste verraders vastgeketend. Satan zelf zit vast in ijs in het centrum van de aarde: Dante klimt over hem heen en komt bij zijn bovendij (voorbij het middelpunt, Dante staat nu op z’n kop) aan de andere kant van de aarde uit. Hier is het Vagevuur, de uitweg uit de hel, een vondst van Dante. De muziek is als een ijzige coda, eindigend in een verwachtingsvol akkoord dat het begin van iets nieuws aankondigt: Purgatorio (het Vagevuur), dat het tweede deel van de Commedia vormt.