Dit programma is een ­muzikale reis naar Italië. Giovanni ­Gabrieli en Claudio Monte­verdi schreven de mooiste meerstemmige muziek voor de Basilica di San Marco in Venetië, en Antonio Vivaldi werd beroemd dankzij de vele honderden soloconcerten die hij schreef voor zijn getalenteerde leerlingen aan het Venetiaanse Ospedale della Pietà. Meer Italiaans getinte melodieën klinken in Giovanni Sollima’s dubbelconcert en Felix Mendelssohns Vierde symfonie.

Het tot de verbeelding sprekende Venetië trekt al meer dan duizend jaar toeristen en kunstenaars van over de hele wereld. Menig bezoeker wordt betoverd door de schoonheid van de stad, vol geheimzinnige steegjes en grachten, die al eeuwenlang een inspiratiebron vormt voor schilders, schrijvers en componisten. De indrukwekkende Basilica di San Marco is een van de mooiste trekpleisters van de stad en dat was al zo in de tijd van componist en organist Giovanni Gabrieli. Niet alleen vanwege de overweldigende architectuur vol gouden versieringen, maar ook vanwege de bijzondere akoestiek. Gabrieli, sinds 1585 kapelmeester en organist van de San Marco, was een van de eerste musici die experimenteerden met de akoestische mogelijkheden van deze ruimtelijke kerk. Hij schreef vele meerstemmige vocale en instrumentale werken waarin de musici verspreid over de kerk waren opgesteld (ook wel cori spezzati genoemd, oftewel ruimtelijk gepositioneerde koren). Aanvankelijk draaide het vooral om het echo-effect (het ene koor of ensemble ­herhaalde wat het andere net daarvoor had gezongen of gespeeld), maar in latere werken van Gabrieli is duidelijk sprake van een echte dialoog tussen de verschillende stemmen. De blazers van het Nederlands Kamerorkest spelen enkele werken uit de indrukwekkende bundel Sacrae symphoniae, waaronder de Sonata pian e forte. Dit is het vroegst bekende muziekstuk waarin om specifieke koperblazers wordt gevraagd en waarin expliciet wordt voorgeschreven wanneer er zacht en hard gespeeld moet worden. Wijnand van Klaveren arrangeerde het Canzon septimi et octavi toni a 12 voor koperensemble, solo cello, strijkorkest en continuo. In de Sonata con tre violini, afkomstig uit een andere bundel van Gabrieli, nemen drie violisten de solopartij voor hun rekening.

Gabrieli’s opvolger in de San Marco, Claudio ­Monteverdi, componeerde net als zijn voorganger de mooiste motetten en madrigalen en hij was bovendien een van de eerste componisten die ook voor het theater schreef. Zijn muziekdrama L’Orfeo (1607) behoort tot de oudst bewaarde opera’s. Van zijn tweede ­opera L’Arianna is de partituur tot nog toe niet teruggevonden. Het enige daarvan bewaarde muziekfragment is het Lamento d’Arianna, waarin Arianna vertelt dat ze wil sterven (‘lasciatemi morire’) omdat ze de ontrouw van haar geliefde Teseo niet kan accepteren. Celliste Anastasia Kobekina liet zich voor haar debuut-cd Venice onder andere inspireren door deze ontroerende muziek van Monteverdi; ze laat horen dat Monteverdi’s aria ook prachtig klinkt met een woordloze zangpartij voor cello.

Net zoals Gabrieli en Monteverdi speelde Antonio Vivaldi (die 35 jaar na de dood van Monteverdi werd geboren) een prominente rol in de muzikale ontwikkelingen van zijn tijd. Hij was niet alleen een virtuoos violist en pedagoog, hij componeerde ook vele honderden solo­concerten voor zijn sterleerlingen aan het beroemde Ospedale della Pietà, een van de vier Venetiaanse weeshuizen waar liefdadigheid werd gecombineerd met excellent muziekonderwijs.

Vivaldi, ook wel de pionier van het soloconcert genoemd, schreef bijna dertig celloconcerten. Van het Celloconcert in Es groot, RV 408 zijn de twee snelle delen uitermate feestelijk, en het langzame middendeel zou zo een aria uit een dramatische opera kunnen zijn. De cello zingt een treurig lied, begeleid door een eenvoudige baspartij.

Zijn dubbelconcert Violoncelles, vibrez! droeg de spraakmakende Italiaanse cellist en ­componist Giovanni Sollima op aan cellist Mario Brunello, zijn klasgenoot aan het Mozarteum in Salzburg. Het was bovendien een eerbetoon aan hun overleden celloleraar, Antonio Janigro. De titel van dit populaire concert voor twee cello’s en ensemble refereert aan Janigro’s beroemde instructie voor al zijn leerlingen: ‘Cellisten, vibreer!’

Wie de bijnaam van Felix Mendelssohns Vierde symfonie niet kent, zal misschien niet specifiek aan Italië denken bij het luisteren naar de opgewekte openings­maten. Maar het optimistische gevoel dat de componist meteen in het eerste deel tevoorschijn tovert, werkt zeer aanstekelijk en roept gemakkelijk associaties op met zonnige landschappen. Mendelssohn refereert met de titel ­‘Italiaanse symfonie’ wel degelijk aan een inspirerende reis door Italië in 1830 en 1831. Vanuit Rome schreef hij aan zijn geliefde zus Fanny – zelf eveneens een begaafd musicus – dat ‘de Italiaanse symfonie grote vorderingen maakt’. Hij noemde het ‘het vrolijkste stuk dat ik ooit heb geschreven, vooral het laatste deel’, al had hij voor het langzame deel ‘nog niets gevonden’ en dacht hij dat voor Napels te bewaren. ‘Het land met de mooie, heldere luchten en het warme weer’ gaf hem een overvloed aan inspiratie, wat resulteerde in een stralende symfonie met verleidelijke melodieën die makkelijk in het gehoor liggen. In maart 1833 voltooide hij het werk in Berlijn, waarna hij op uitnodiging van de London Philharmonic Society op 13 mei van dat jaar in Londen zelf de première dirigeerde. Toch bleef Mendelssohn kritisch op zijn eigen compositie en werkte hij de partituur later ingrijpend bij. De eerste uitgave van de oorspronkelijke versie uit 1833 verscheen pas enkele jaren na zijn dood.

In het openings-Allegro wordt de luisteraar meteen vanaf de eerste maat meegesleept in een romantisch avontuur. Het langzame deel is een nobel Andante, mogelijk geïnspireerd door een kerkelijke processie die Mendelssohn in Napels had bijgewoond. Het derde deel is een elegant scherzo, met opvallend mooie solo’s voor de hoorns, de fluiten en de eerste violen. De symfonie sluit af met een onweerstaanbaar Presto, gebaseerd op twee Italiaanse volksdansen: de Romeinse saltarello en de Napolitaanse tarantella. De meeslepende dansritmes zijn niet alleen energiek en aanstekelijk, maar ook uitermate virtuoos.