Lied en symfonie, ze zijn in het oeuvre van Gustav Mahler innig met elkaar verbonden. Dat geldt in het bijzonder voor de periode 1880-1900, waarin naast de eerste vier symfonieën de Lieder eines fahrenden Gesellen en de liederen op teksten uit de anthologie Des Knaben Wunderhorn ontstonden. We spreken over Mahlers ‘Wunderhorn-jaren’. De volkse toon van zijn liederen uit die tijd drong ook door in zijn symfonische werken, soms als een verre echo, soms ook in de vorm van een letterlijk citaat. In enkele gevallen werd een lied zelfs in het geheel overgeheveld naar een symfonie (Urlicht, Des Antonius von Padua Fischpredigt, Es sungen drei Engel).

Mahlers selectie uit Des Knaben Wunderhorn laat ook iets van zijn jeugdherinneringen zien. Hij groeide op in de toenmalige Moravische garnizoensstad Iglau (tegenwoordig Jihlava). Daar was hij vertrouwd geraakt met de manier waarop militairen hun muziek ten gehore brachten terwijl zij langs de kazerne marcheerden.

De ‘militaire’ teksten in Des Knaben Wunderhorn zijn verre van tri­omfantelijk. Het meest aangrijpende voorbeeld is Revelge (‘Ich muss ma­rschieren’) over een dodelijk gewonde tamboer. Een van zijn collega’s wordt in Der Tamboursg’sell wegens desertie ter dood veroordeeld. Soms komen liefdesbetuigingen en militaire muziek bij elkaar, zoals in Wo die schönen Trom­peten blasen. Dat de bewuste gedichten uitgesproken antimilitaristisch zijn is evident.

Elk van de liederen van deze cyclus heeft als het ware zijn eigen orkest. Telkens treden andere instrumenten op de voorgrond, voortdurend verandert het coloriet. Later zouden de marsritmes en trompetsignalen bij deze componist in kracht toenemen en de Ländler (Rheinlegendchen), die bij uitstek een dans van het ‘gewone volk’ was, zou gaandeweg haar onschuld verliezen. Bijna alles wat Mahler tot Mahler maakt is hier al te vinden.

Zelf vond Gustav Mahler dat zijn symfonieën de wereld moesten omvatten – vandaar de lengte ervan en het verhalende, bijna filmische karakter – maar uiteindelijk zijn het versies van een en hetzelfde, de innerlijke kosmos van een groot componist: Gustav Mahlers wereld. Zijn Vierde symfonie in G groot is de kortste, toegankelijkste en meest lichtvoetige van zijn negen voltooide symfonieën en toch komt ook hier de ‘volledige Mahler’ aan bod – de zoektocht naar betekenis in het verwarrende mysterie van het leven, vaak in de natuur, soms via groteske humor, altijd zinnenprikkelend georkestreerd, met golven van klare melodie die keer op keer breken op duistere abstractie. De hele symfonie werkt toe naar de gezongen finale Das himmlische Leben, een volks-poëtische beschrijving van de hemel gezien door kinderogen. Typisch Mahler, deze combinatie van het verhevene met het boertige in een hemel waar ook voor kinderen de wijn rijkelijk vloeit en de diertjes even schattig zijn als eetbaar. De sleebellen die Das himmlische Leben openen, worden al aangekondigd in de allereerste maten van de symfonie. Hiermee begint de tocht richting hemel, in drie etappes door respectievelijk leven, dood en vertwijfeling. Bergen en dalen – voor geen andere componist dan Mahler zijn ze zo magistraal letterlijk én zo diep figuurlijk van belang.

De manier waarop de dood wordt opgevoerd in het tweede deel past bij de relatieve lichtheid van de Vierde symfonie. De soloviool wordt omhoog gestemd (‘scordatura’) om een schril effect te bereiken voor dit archetypische beeld: Magere Hein die op zijn fiedel een danse macabre speelt. De dood als ‘scherzo’, zoals de instructie van Mahler luidt voor dit deel van de partituur. In het derde deel wordt de luisteraar – weerloos, weergaloos – de diepten ingezogen. Een echt Mahler-adagio, onbeschrijfelijk in zijn melancholie, even onbestemd als alomvattend. Hierna komt de blijdschap van Das himmlische Leben als een soort verlossing. (Maar wilden we wel verlost worden?) Door zijn leidinggevende functie bij de Weense Opera was Mahler voor het componeren op de zomervakanties aangewezen. Na de Derde symfonie, voltooid in 1896, leek zijn symfonische muze stil te vallen, maar vlak voor het einde van de vakantie van 1899 kwam hij dan toch tot een schetsmatige opzet van de eerste drie delen van de Vierde. Pas de volgende zomer kon hij verder en was de symfonie in een dikke maand voltooid. Het scheelde dat hij Das himmlische Leben al eerder had getoonzet. De tekst kwam uit Des Knaben Wunderhorn, de bundel Duitse volkspoëzie die voor Mahler een blijvende inspiratiebron was. Toen hij in 1899 de gelijknamige liederencyclus publiceerde, hield hij Das himmlische Leben er bewust buiten – al jaren had hij dit lied als deel van een symfonie in gedachten. Het werk van Gustav Mahler tast de grenzen af tussen laat- en postromantiek. Er komen scheuren in de muren van het harmonisch bouwwerk, wat de bewondering afdwong van de generatie (Arnold Schönberg, Alban Berg) die dit verder afbrak.