Veel mensen grijpen de zomervakantie aan om eens lekker niets te doen. Zo niet Gustav Mahler. Die gebruikt de maanden waarin hij zich niet kapot werkt als dirigent van de Hofoper in Wenen om keihard aan zijn oeuvre te schrijven. Medio jaren 1890 doet hij dat aan de Oostenrijkse Attersee, in een speciaal componeerhuisje. Volgens de man die het bouwde ‘moest Mahler dat huisje pal aan het water hebben. Zodra hij het meer kon horen […] stroomden de composities gewoon uit zijn hoofd.’

Ver van de stad, in zijn huisje aan het meer, schrijft Mahler zijn Derde symfonie, zelfs voor zijn doen een kolossaal werk – en met een immens programma. In zes delen componeert Mahler evenzoveel oplopende evolutiestadia van de Natuur – met hoofdletter, en in de ruimste betekenis. In de eerste ‘Abteilung’, het langste deel, horen we een scheppingsverhaal, de geboorte van de wereld, of liever: het ontstaan van Alles uit Niets.

Om het ontstaan van de wereld te verklanken zet Mahler een reusachtige orkestbezetting in (en twee koren!)

In de vijfdelige tweede ‘Abteilung’ componeert Mahler, in zijn eigen woorden, ons respectievelijk voor ‘wat de bloemen mij vertellen; wat de dieren mij vertellen; wat de mens mij vertelt; wat de engelen mij vertellen; en wat de liefde mij vertelt.’ 

Abteilung I (deel 1)

Om het ontstaan van de wereld te verklanken zet Mahler een reusachtige orkestbezetting in (en twee koren!). Alleen al het koper bestaat uit acht hoorns, vier trompetten, vier trombones en een tuba. Voor het evenwicht zijn ook de overige orkestgroepen uitgebreid. De acht hoorns openen het werk tegelijkertijd luid, sober en onheilspellend. Kort daarop lijkt de muziek tot stilstand te komen, in ieder geval melodisch. Het binnenste van de aarde stolt langzaam tot gesteente. Mahler: ‘Het is bijna opgehouden muziek te zijn’, en: ‘Het is haast griezelig hoe uit deze zielloze, versteende materie het leven doorbreekt.’ Hij zegt ook: ‘Ik had dit deel evengoed kunnen noemen: wat de bergen mij vertellen.’

Toch breekt uiteindelijk het leven door. Dit eerste deel is feitelijk een op zichzelf staand symfonisch gedicht. Mahler geeft het de titel ‘Pan’, het Griekse woord voor ‘alles’ maar ook de naam van de muzikale bosgod van vruchtbaarheid en overvloed. Mahler wekt Pan uit zijn diepe slaap met hout- en rietblazers, verwijzend naar diens panfluit. Het symboliseert het begin van organische natuur, planten- en dierenleven, waaruit uiteindelijk de mens ontstaat, inclusief alle menselijk lijden en streven naar geluk.

Maar eerst moet die mens nog geboren worden. Mahler grijpt daarvoor terug op thema’s waarmee hij het ontstaan van de aarde heeft getoonzet. Daarmee staan diezelfde klanken voor hoe de mens in een onherbergzame wereld wordt geworpen. Dit ontwaken van zowel Pan als de mens vergt meerdere pogingen, in de vorm van afgebroken muzikale inzetten; niets gaat zonder slag of stoot.

De komst van de eerste zomer helpt. Mahler geeft die de vorm van een extatisch-glorieuze mars, een fanfare waarmee hij de bloemen alvast uitbundig buitenzet. Al deze thema’s, deze geboortes van de wereld, van Pan, de zomer en de mens, werken in Mahlers scheppende handen muzikaal door elkaar heen en op elkaar in. Het maakt de classificatie van dit deel als, bijvoorbeeld, een klassieke sonatevorm erg lastig. Maar het strookt met de kosmologie van Zarathustra.

Abteilung II (delen 2 tot en met 6)

‘Wat de bloemen in de wei mij vertellen’ opent de tweede Abteilung. Het stuk past in een traditie van ‘bloemenmuziek’, zoals Rosen aus dem Süden van Johann Stra­uss jr. en de bloemenwals van Pjotr Tsjaikovski. Ook Mahler schildert zijn flora in driekwartsmaat, maar dan als menuet, inclusief contrasterende triosecties – waarin de wind voor verstuiving zorgt.

De vraag blijft: reikt geluk dieper dan verdriet?

Deel 3, ‘Wat de dieren in het woud mij vertellen’, is een scherzo, gebaseerd op Mahlers eigen lied Ablösung im Sommer (’Wisseling van de wacht in de zomer’) op tekst uit de volksliedbundel Des Knaben Wunderhorn. Daarin vervangt de virtuoze nachtegaal de repetitieve koekoek (‘Kukuk ist tod!’). Mahler componeert hier een serie vrije variaties. Als de vogels gezelschap krijgen van andere dieren, blijkt hoe hard de natuur is. Dan, onverwachts, last Mahler een trompetsolo in, ‘als een posthoorn uit de verte’, een soort Last Post voor de dode dieren. Deze solo wordt vaak op flugelhorn gespeeld.

Deel 4 verruilt de fysieke wereld voor de geestelijke. ‘Wat de mensen mij vertellen’ is een alt-aria op een tekst uit Zarathustra. Het lied zoekt troost voor menselijke existentiële paniek, om de bosgod nog eens te noemen. De vraag blijft: reikt geluk dieper dan verdriet?

Voor deel 5, ‘Wat de engelen mij vertellen’, grijpt Mahler opnieuw terug naar een Wunderhornlied: Es sungen drei Engel. Naast een vrouwenkoor zingt hier een kinderkoor, symbool van onschuld. Hoewel de originele tekst over zondigheid gaat, legt Mahler de nadruk op vergeving, verlossing en liefde voor God, die uiteindelijk tot hemelse vreugde leidt – een laatste stap omhoog op Mahlers evolutionaire ladder.

De titel van deel 6 maakt duidelijk wat die ‘hemelse vreugde’ voor de componist betekent. Volgens Mahler is dat ‘wat de liefde mij vertelt.’ Geen aardse liefde, maar eeuwige. Het deel is één grote, zuiver instrumentale hymne, een ode aan God en de Liefde, die voor Mahler één en hetzelfde zijn. De hoofdmelodie voor de strijkers is heel direct – en toch nauwelijks herkenbaar – gebaseerd op de opening door de hoorns van deel 1, de geboorte van Alles. Mahler: ‘Wat daar levenloos was, is hier uitgegroeid tot het hoogste bewustzijn. Van onuitgedrukte klank tot de hoogste uitdrukking.’ Een magistrale, getransfigureerde ‘terugkeer van hetzelfde.’

Voor wie meer wil weten over ­Mahlers inspiratiebronnen voor de Derde symfonie tipt auteur Axel Meijer de Amerikaanse podcast Embrace Everything.