Anna Thorvaldsdottir
foto door Saga Sigurdardottir

IJsland brengt al decennia een bonte stoet originele musici voort – van componisten in klassieke zin tot pop- en jazzmusici en van alles ertussenin. Ondanks de enorme variatie lijken de desolate landschappen van het eiland vaak door te klinken in al hun muziek. Zo ook in de composities van Anna Thorvaldsdóttir, een van de meest succesvolle exponenten van deze bijzondere muziekcultuur. Het Concertgebouworkest speelde op 1 oktober 2020 (in lockdowntijd) haar Hrím voor kamerorkest en in maart 2023 het groots opgezette symfonische gedicht Metacosmos.
ARCHORA (een Grieks-Latijnse samentrekking van arche [oer], chora [ruimte] en arcora [bogen]) ging op 11 augustus 2022 in première tijdens de BBC Proms. Sindsdien is het werk al door vijftien orkesten overal ter wereld uitgevoerd.

Alle kenmerken van Thorvaldsdóttirs stijl zijn erin terug te horen: traag verglijdende texturen, langgerekte, vaak dreigende lage tonen waarboven clusters zich verdichten tot grijze nevels en dan weer uitdunnen tot open harmonieën, langzame glissando’s (glijtonen), en uiterst karig melodisch materiaal.
Even typerend zijn de inspiratiebronnen – de componiste noemt het idee van een oerenergie en dat van ‘een alomtegenwoordige parallelle ­wereld, een wereld die zowel bekend als vreemd is, zowel statisch als veranderlijk, nergens en overal tegelijk. Het stuk draait om de extremen op het spectrum tussen oorsprong en de resulterende nagloed – en het conflict tussen die twee elementen, die desalniettemin fundamenteel één zijn.’ Het een komt uit het ander voort, maar beide zijn ‘de verbinding met elkaar kwijtgeraakt’. 

De drie delen gaan zonder onderbreking in elkaar over. Het duistere eerste deel is gebouwd op een dreigende toon (cis) waarboven stijgende clusters à la György Ligeti, boventoontexturen, percussieve geluiden en een dalende toonladderfiguur terugkerende elementen zijn. Het tweede deel beweegt zich van een meer harmonische klank op de toon a via een zeer dicht ruisend cluster naar c – de dalende toonladderfiguur keert terug. Het derde deel is verreweg het langst en veel lichter van toon, met subtiele kleurschakeringen en berustende akkoorden die uiteindelijk oplossen in het niets.

Camille Saint-Saëns in 1900
foto door Pierre Petit

Met zijn in Egypte gecomponeerde Vijfde pianoconcert bracht Camille Saint-Saëns zijn impressie van dat land naar de concertzaal. Het leverde de meest gedurfde maten in zijn oeuvre op. Bekijk hier Camille Saint-Saëns Vijfde pianoconcert nader toegelicht in onze rubriek Notenbeeld.

Op 9 oktober 1902 speelde het Concertgebouworkest Saint-­Saëns’ Vijfde pianoconcert voor het eerst, en wel onder leiding van Willem Mengelberg en met als solist niemand minder dan Ferruccio Busoni. Sindsdien stond het werk slechts veertien keer op de lessenaars, de laatste zes keren in november 2011, toen Andris Nelsons het dirigeerde in Amsterdam, Wenen en Athene met ook toen als solist Jean-Yves Thibaudet.

Igor Stravinsky
foto door Toronto Star Syndicate

Le sacre du printemps beleefde zijn première tijdens een rumoerige avond in Parijs, op 29 mei 1913. In zekere zin was dit het moment – niet toevallig aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog – dat de Romantiek definitief ten grave werd gedragen. Het muzikale modernisme was twintig jaar eerder in dezelfde stad aangekondigd door Claude Debussy, wiens muziek op een verleidelijke manier vernieuwend was, en toch helemaal van zijn tijd. Een grotere schok veroorzaakte de jonge Rus Igor Stravinsky, die de aandacht al op zich had gevestigd met twee kleurrijke werken voor het vermaarde, in Parijs gevestigde balletgezelschap Les Ballets Russes: De vuurvogel (1909) en Petroesjka (1911). 

Dat het derde ballet, Le sacre du printemps, andere koek beloofde, gonsde al dagen voor de première door de stad. Maar dat de première-avond in het Théâtre des Champs-Élysées rellerig verliep, had vooral te maken met wat men zág. Alleen al het onderwerp was schandalig: een aantal primitieve heidense rituelen waarmee de komst van de lente wordt gevierd, waarbij als offer een jong meisje wordt uitgekozen dat zich dood danst. De zakkige kostuums, de hoekige houdingen en bewegingen van de dansers, het stampvoeten – het was allesbehalve sprookjesachtig, eerder barbaars.

Stravinsky’s muziek was al even innovatief als de choreografie van Vaslav Nijinsky

Stravinsky’s muziek was al even innovatief als de choreografie van Vaslav Nijinsky. Ze ontwaakt met de sfeervolle, hese melodie die een zonsopgang verklankt – gespeeld op fagot in een extreem hoog register. Geleidelijk stapelen melodiefragmenten en ostinato’s (ritmisch herhaalde begeleidingsfiguren) zich op tot een kakofonie – een ‘zwerm lentefluiten’ volgens de componist zelf. Als die stilvalt klinkt er een dreigend ostinato: de aankondiging van een ware klankrevolutie, het deel ‘Les augures printaniers’, waarin de strijkers minutenlang een zeer atonaal staccato-­akkoord herhalen (een septime-­akkoord op Es en een drieklank op Fes) dat het effect heeft van een slagwerkklank. Door de onregelmatige, onvoorspelbare accenten worden zowel de dansers als de luisteraars voortdurend op het verkeerde been gezet. Later mengt Stravinsky weer woeste ritmes en melodieën dooreen, afgewisseld met dreigende en lieflijke melodieën. Van the­matische ontwikkeling in klassieke zin lijkt geen sprake; de vorm doet eerder denken aan moderne filmmontage, met passages die bruut worden afgekapt en schijnbaar willekeurig overgaan in andere passages. Een collage-achtige manier van componeren die van grote invloed zou zijn op de gehele twintigste-eeuwse muziek. Maar weinigen beheersten haar zo goed als Stravinsky.

Het publiek sprak er schande van: de vreemde houdingen en de kostuums die de dansers droegen tijjdens de première van de ‘Sacre’ in 1913

Al na de eerste maten klonk er hoon­gelach uit het publiek. Het rumoer zwol aan en overstemde al gauw de muziek. Vanuit de coulissen probeerde Nijinsky de dansers bij te staan door hardop de lastige ritmes mee te tellen. Uiteindelijk werden allerlei objecten naar het podium gegooid, ‘maar we bleven doorspelen’, aldus dirigent Pierre Monteux. 

Hij geloofde sterk in deze muziek en dirigeerde haar jarenlang veelvuldig in andere zalen. Zonder rellen, met succes. Want Le sacre du printemps is niet alleen baanbrekend, met zijn volksmelodieën en onweerstaanbare ritmes is het een tijdloos muziekstuk dat nog altijd even vitaal en aantrekkelijk klinkt als 112 (!) jaar geleden.

De eerste uitvoering van Le sacre du printemps door het Concertgebouworkest was de Nederlandse première op 12 ­oktober 1924 onder leiding van Pierre Monteux. Op 28 ­februa­ri 1926 leidde Igor Stravinsky zelf zijn ‘Sacre’ bij het Concert­gebouworkest, het was de eerste keer dat de componist het werk in het openbaar dirigeerde. De meest recente uitvoering was op 8 maart 2024 onder Klaus Mäkelä.