Tussen Ludwig van Beethovens eerste en enige Vioolconcert en Edward Elgars Eerste symfonie gaapt een eeuw, én een kloof tussen twee totaal verschillende werelden. Maar schijn bedriegt. Ondanks de vele tegenstellingen zijn beide werken de vrucht van een rusteloze gevoeligheid en van een eenzame, weifelende natuur. En beide werken zijn monumentale constructies die steunen op de grootst mogelijke eenvoud, voorafgegaan door een timide paukenslag.

De première van Beethovens Vioolconcert in D groot, een benefietavond op 23 december 1806 in het Weense Theater an der Wien, was geen onverdeeld succes. De solopartij was nochtans in handen van de getalenteerde Franz Clement. Als concertmeester van het hoforkest stond Clement bekend om zijn verbluffende techniek en hij was ook componist, pianist, dirigent en goede vriend van Beethoven. Naar slechte gewoonte zou Beethoven de partituur last minute hebben afgeleverd en moest Clement nagenoeg van blad spelen zonder voldoende repetitietijd. Tegemoetkomend aan de conventies van die dagen werd het werk niet als eenheid gebracht. Het Allegro weerklonk tijdens de eerste helft van de avond. Het Larghetto en Rondo volgden na de pauze. Tussendoor speelde Clement andere stukken, voornamelijk virtuoze publiekstrekkers en een reeks zelfgecomponeerde variaties, uitgevoerd op één snaar en met de viool ondersteboven gekeerd. De solist, die tevens Beethovens opdrachtgever was, kreeg met zijn ­hocuspocuskunstjes het publiek op zijn hand. Maar in Beethovens werk zorgde de nauwe verstrengeling tussen vioolpartij en orkest dat de pers zich kritisch uitliet over wat ‘onnodige herhalingen’ en ‘onbeduidende passages’ werden genoemd. Voor de uitgave bij Muzio Clementi in Londen herzag Beethoven nadien de vioolpartij en maakte tegelijk ook een versie voor piano en orkest. 

In de openingsmaten is geen violistische bravoure te bespeuren. De paukenist introduceert zachtjes een klopmotief dat welgeteld zeventig maal in oneindige variatie, als effect en accent en als aanzet tot nieuwe ontwikkelingen tot bindend bestanddeel van het eerste deel uitgroeit. Boven deze ritmische puls komt het thematische verhaal voornamelijk bij het orkest te liggen en zorgt de viool voor een weefsel van versieringen en kleurschakeringen. Dit toont aan hoe Beethoven een weidse spankracht en trefzekere structuur ontwerpt met de meest spaarzame middelen. Het lyrische hoofdthema wordt pas na de cadens in volle glans aan de soloviool gegeven om zo het grootse eerste deel naar zijn hoogtepunt te voeren.

Het langzame middendeel is een romance. Gedempte strijkers schetsen een wereld van liefdevolle puurheid. De dromerige sfeer en de ranke versieringen van de viool verhullen echter een ingenieus plan met een reeks dubbelvariaties waarin ook de blazers (eerst hoorns, dan klarinetten en fagot) opmerkelijke aandacht krijgen. Een cadens maakt de brug naar de rondo-­finale. Het dartele refrein komt dit keer volledig op conto van de solist, gevolgd door een uitgelaten orkest. Het danskarakter en de terugkerende hoorns verwijzen naar de zogenoemde ‘chasse’, een typisch Frans jachtstuk. Een originele inval voor een slotstuk waarin de viool een dankbare rol mag vervullen.

Orkestfeit

Op 7 februari 1889 leidde Willem Kes de eerste uitvoering door het Concertgebouworkest, met als solist Eugène Ysaÿe. Vermeldenswaard is ook dat de befaamde ­Joseph Joachim precies zes jaar later met dit werk zijn debuut maakte bij het orkest. De laatste uitvoeringen waren met ­dirigent Paavo ­Järvi en violiste Lisa Batiash­vili op 15 en 16 februari 2023 in Amsterdam en vervolgens op tournee, met het slotconcert op de 22ste in Lyon. 

De carrière van Edward Elgar verliep niet glad geplaveid. Wegens zijn bescheiden afkomst (zijn vader had een muziekwinkel in Worcester) was voor hem geen presti­gieuze academische opleiding weggelegd. Hij verdiende de kost als docent en als freelance muzikant in plaatselijke orkesten, koren en ensembles. Serieuze erkenning volgde pas toen hij in 1899 doorbrak met zijn Enigma-variaties. Reeds de veertig voorbij begon de componist te dromen van grootsere genres. Een aantal religieuze koorwerken volgden. Ondertussen schoten Elgars symfonische ambities wortel via een lezingenreeks over orkestpartituren van roemrijke Europese componisten en over thema’s zoals orkestratie en de nood aan geschikte concertlocaties voor moderne orkesten. Het naderen van zijn vijftigste verjaardag, in juni 1907, noopte hem om achterom te kijken. In een nostalgische reflex greep hij terug naar enkele oude jeugdcomposities en herwerkte ze tot een nieuw georkestreerde suite. Uit die herinneringen dook een melodie op, nobel en krachtig door eenvoud, die de kiem zou vormen voor een langverwachte symfonie.

In de winter van hetzelfde jaar zette Elgar zich in Rome aan de schetsen voor een eerste deel. Terug in Engeland, in de lente van 1908, begon hij de volledige vorm uit te werken. Het was alsof jarenlange opgekropte energie eindelijk vrij kwam. Het resultaat is een veranderlijke stroom met tal van zij­rivieren waar Johannes Brahms, Richard Wagner en Ludwig van Beethoven zich in het water mengen. Maar aan de monding naar de zee daagt onbetwistbaar een schip met Engelse vlag. Het geheim van Elgars muziek, en van zijn op latere leeftijd ongekende succes bij het publiek, ligt in de bundeling van tegengestelde krachten die hij diep vanuit eenzelfde grondgedachte weet te halen. Meteen vanaf de eerste maten wijst de geciteerde ­kernmelodie, een soort idée-fixe, standvastig de weg. Naast de plechtige zekerheid van de oude wereld plaatst Elgar de chaos en de onzekerheid van de nieuwe wereld die in de toen prille twintigste eeuw voelbaar was. Midden in de ontwikkeling van turbulente elementen worden we vluchtig herinnerd aan de vertrouwde basismelodie. Alle ideeën zwellen tot een dramatische climax. Het tonale kompas wordt aangevallen door een spervuur van chromatische passages en hamerende ritmes. Het idée-fixe herstelt zich kwetsbaar om na te zinderen in de idyllische schoonheid van de coda.

Het tweede deel, een scherzo, slingert ons heen en weer tussen hectische violen, een opzwepende marscadans en kinderlijke onschuld. Een draaikolk waarin tegengestelde krachten convergeren naar een steeds tragere hartslag om in één adem over te gaan in het Adagio. Het schroomvallig omarmen van gelukzaligheid doet vergeten dat hier exact dezelfde noten uit het vioolthema van het scherzo getransformeerd terugkomen. Brede expressiviteit (met echo’s van het hoofdidee van de symfonie) wordt een eenzame hunkering naar betoverende schoonheid en tedere intimiteit. Na een mysterieuze aanloop verenigt de finale alle hoofdingrediënten uit de voorafgaande delen op een episch canvas. Doorheen de intense ontwikkeling blijft het verbindende kompasthema verweven. Ongegeneerd glorieus en lyrisch huldigt de symfonie een laatste keer haar kerngedachte en marcheert voorwaarts in het licht van magistrale slotakkoorden.

De première in Manchester op 3 december 1908 kreeg weergaloze bijval. Het succes was mede te danken aan het engagement van het Hallé Orchestra en dirigent Hans Richter, Elgars pleitbezorger van het eerste uur. Na Londen volgden in één jaar honderd uitvoeringen wereldwijd. De heroïsche ondertoon, in combinatie met kwetsbaarheid, liet concertgangers in groten getale warm lopen. Sir Edward omschreef zijn symfonische mijlpaal zelf treffend als ‘a wide experience of human life with a great charity (love) and a massive hope in the future’.

Orkestfeit

Edward Elgar dirigeerde zelf de eerste uitvoeringen door het Concertgebouworkest, op 20 november 1919 en 7 oktober 1920. Ruim zestig jaar moest het werk vervolgens wachten tot drie uitvoeringen met Colin Davis in 1983 en drie onder leiding van Roger Norrington in 1998, de laatste op 27 november.