Turkse componistes herontdekt / Herontdekt erfgoed: vrouwelijke componisten uit Turkije

Musicus, presentator en documentairemaker Orville Breeveld stelde de serie Nieuwe Blik Terug samen, over componisten die onterecht onderbelicht zijn gebleven. Deze maand ontsluit hij samen met speciale gast Yesim Candan – publicist en columnist – de muziek van vier vrouwelijke Turkse componisten.

Op het programma staan werken van Leyla Saz, Nazife Güran, Yüksel Koptagel en Kevser Hanım. Afgezien van Yüksel Koptagel, die nog leeft, zijn zij ook in eigen land nauwelijks bekend. Leyla Saz en Kevser Hanım zijn geboren toen het Ottomaanse rijk nog bestond (tussen 1299 en 1922); Nazife Güran kwam een paar jaar voor het uitroepen van de Turkse republiek in 1923 ter wereld.

Leyla Saz

Leyla Saz (1850-1936), voor 1934 bekend als Leyla Hanım (‘hanım’ betekent ‘vrouw’), was geworteld in de Ottomaanse cultuur. Doordat haar vader privéarts in de harem van sultan Abdülmecit was, woonde ze in haar jonge jaren in het paleis. Ze diende als hofdame van een dochter van de sultan en genoot een uitstekende opleiding, leerde Arabisch en Perzisch. Ze bekwaamde zich in Turkse hofmuziek, kreeg pianoles en studeerde compositie. Na de dood van de sultan in 1861 ging ze weer bij haar ouders wonen. Die verhuisden datzelfde jaar naar Kreta, waar haar vader gouverneur werd. Daar leerde ze Frans en Grieks, en kwam ze in contact met de westerse cultuur. Later woonde ze met haar echtgenoot onder meer in de Balkan en in Bagdad. Ze scheidde van hem en vestigde zich in Istanbul, waar ze zich wijdde aan muziek en poëzie. Ook schreef ze artikelen voor een vrouwen­blad en memoires in drie delen, waarin ze onder meer het leven aan het hof beschrijft. Van de meer dan tweehonderd composities van haar hand is nog geen vijfde bewaard gebleven. Een groot deel van haar muzikale en literaire werk ging verloren tijdens een brand in haar villa. In haar composities maakte ze gebruik van Turkse toonschalen, zoals in een Overwinningsmars ter nagedachtenis aan de staatsgreep van de Jonge Turken in 1908, maar ze schreef ook liederen in westerse stijl. Ze nam de achternaam Saz in 1934 aan, toen dat wettelijk verplicht werd.

Nazife Güran

Net als Leyla Saz kwam Nazife Güran (1921-1993), dochter van een diplomaat, uitgebreid in contact met de westerse cultuur. Ze werd geboren in Wenen en woonde, vanwege het werk van haar vader, in een groot aantal verschillende landen. Na muziek­onderricht van haar ­moeder en muziekstudies in Istanbul werd ze in Berlijn toegelaten tot de Staatliche Akademische Hochschule für Musik, toen haar vader daar in 1938 een aanstelling kreeg op de ­Turkse ambassade. Güran hield zich al vanaf jonge leeftijd bezig met componeren en schreef honderden werken: composities voor piano, liederen (vaak op eigen teksten), muziektheaterstukken, religieuze werken en kinderliedjes. Ze liet zich inspireren door zowel eigen ervaringen als gebeurtenissen op grotere schaal. Tijdens een vierjarig verblijf in Egypte, waar haar vader in 1945 gestationeerd werd, ontstond onder meer de Sfinx-so­nate. Anıtkabre Doğru, een werk uit de jaren 1950, is een eerbetoon aan Mustafa Kemal Atatürk (1881-1938), genoemd naar het mausoleum in Ankara waar deze eerste president van de Republiek Turkije in 1953 zijn laatste rustplaats kreeg. En op de avond na de moord op president John F. Kennedy in 1963 schreef ze een werk ter ere van deze Amerikaanse staatsman. Güran was zeer actief in het Turkse culturele leven. In 2006 brachten sopraan Ece İdil en pianist Metin Ülkü een album uit met liederen van haar, Nurdan Bir Hale. Nu maakt mezzosopraan Feride Büyükdenktas zich sterk voor Gürans muziek.

Yüksel Koptagel

Yüksel Koptagel (1931) groeide op in een gezin waar muziek hoog aangeschreven stond. Ze kreeg haar eerste pianolessen op vijfjarige leeftijd en studeerde vanaf 1948 piano, harmonie, contrapunt en fuga bij ­componist en dirigent Cemal Reşit Rey, die ook les gegeven had aan Nazife Güran. Op uitnodiging van Joaquín Rodrigo, een van de belangrijkste gitaarcomponisten van die tijd, ging ze begin 1955 naar Spanje en zette haar muzikale opleiding voort in Madrid. Daar gaf Rodrigo haar compositie- en interpretatielessen. Dat leidde tot composities voor klassieke gitaar, die gelden als de eerste Turkse werken voor dit instrument. Ze vervolgde haar studies aan het ­Conservatorium van Parijs. In Koptagels muziek zijn aanvankelijk invloeden van ­Turkse ritmepatronen en melodieën te horen, maar door haar studies in Spanje klinken er ook invloeden uit dat land in door. Haar muziek is op westerse leest geschoeid, maar geplaatst in een modale context. Dat wil zeggen: ze gebruikt geen westerse toonladders, maar modi (een modus is een toonschaal met een specifieke structuur, die in principe niet verandert; de muziek gaat niet van het ene akkoord naar het andere maar blijft binnen die ene modus).

Kevser Hanim

Over Kevser Hanım (1867-1963?) is weinig bekend. Zoals in het voorgaande aangehaald was ‘Hanım’ tot 1934 de gebruikelijke aanduiding voor een vrouw, zoals mannen ‘Efendi’ of ‘Bey’ als toevoeging bij hun voornaam hadden. Het lijkt erop dat niet bekend is welke achternaam de componiste koos toen dat verplicht werd. Maar het is ook mogelijk dat ze in werkelijkheid voor 1934 stierf; haar sterfjaar is allerminst zeker. Blijkbaar was Kevser een begaafd violiste en pianiste. Ze was docent viool aan Darülelhan, een Ottomaans conservatorium dat in 1916 opgericht werd en zich aanvankelijk speciaal bezighield met Turkse klassieke muziek, maar daar later westerse muziek aan toevoegde. Ze schreef Nihavend Longa, de enige compositie die zonder voorbehoud aan haar wordt toegeschreven, in een klassiek Turkse stijl. Ook Çanakkale Marşı, geïnspireerd door de slag om Gallipoli in de Eerste Wereldoorlog, zou van haar hand zijn.

Beluister ook onze playlist met muziek horend bij dit artikel: