Dmitri Sjostakovitsj schreef zijn Eerste pian­otrio in c klein toen hij amper zeventien jaar oud was. Door de vroege dood van zijn vader moest hij brood op de plank brengen voor zichzelf, zijn twee zussen en zijn moeder. Hij deed dat als pianist in filmhuizen en vaudeville­theaters. Voor de briljante Petersburgse conser­vatoriumstudent betekende het improviseren en componeren bij films een beproeving. Soms viel hij in slaap in de cinema, maar af en toe slaagde hij erin om tijd te stelen voor zijn eigen aspiraties. Volgens een getuigenis van zijn jongste zus repeteerde hij zijn Eerste pian­otrio in de bioscoop als begeleiding voor een film, bijgestaan door zijn vrienden, violist Venyamin Sher en cellist Grigori Pekker. Zo maakten zij zich deze vroege compositie eigen, ongeacht de reacties van het publiek.

Sjostakovitsj droeg het trio op aan zijn toenmalige verloofde Tatjana Glivenko. Dit compacte, eendelige jeugdwerk bevat al duidelijk de kiem van de ontwrichtende stemmingswisselingen die in zijn latere werken zo frappant naar voren komen. In de uitgerekte melodische frasen, de brutale scherzandostijl en opzettelijk wijde textuur zijn reeds alle essentiële Sjostakovitsj-elementen aanwezig. Men kan zich echter niet van de indruk ontdoen dat deze karakteristieken soms wat onsamenhangend in het rond zijn gestrooid en dat de fijne gradaties van ironie die later het ­handelsmerk van de componist zouden worden nog ontbreken. 

Opvallend is ook de breedvoerige climax net voor het slot, alsof in gigantische letters het einde op het witte doek wordt afgetiteld. De ­publicatie van dit eerste trio werd pas na de dood van Sjostakovitsj samengesteld uit verschillende onvolledig ­gebleven handschriften. Zijn leerling Boris ­Tisjtsjenko vervolledigde de laatste ontbrekende maten.

Claude Debussy had aan het Parijse conservatorium les van Ernest Guiraud, met wie hij het soms aan de stok had. Componeren kun je niet leren, vond Debussy, waarop Guiraud vroeg wat hij dan op het conservatorium deed. Debussy antwoordde: leren hoe het niet moet, namelijk fuga’s en zo schrijven. Al jong werd hij aangetrokken door tonaliteits­ondermijnende samenklanken, schurende dissonanten en kale unisono’s. Hij hield van muziek zonder tempo-­indicaties, waarbij akkoorden konden glanzen en gloeien. Maar op het conservatorium droomde Debussy nog van een carrière als concertpianist. En omdat hij geen al te hoge waarderingen voor zijn spel kreeg, was het zaak om niet tegen zere benen te schoppen.

Het Pian­otrio, de vrucht van deze periode, bleef daarom conventioneel. Zeventien was Debussy toen hij in 1879 deze muziek presenteerde aan twee bevriende musici, met wie hij een trio vormde. Aan zijn eigen (piano)partij is te horen dat hij vooral van Chopin hield: veel zwoele akkoorden, neigend naar het onbestemde en mysterieuze. Tegelijk werd met subtiele meerstemmigheid tegemoet gekomen aan de voorkeuren van behoudende krachten. Vanzelfsprekend beschouwde Debussy dit niet als ‘serieus’ componeren. Hij had met het vierdelige pianotrio dan ook geen enkele ambitie en het is door toeval bewaard gebleven. Het dook in 1982 ineens op, uit de nalatenschap van een leerling van Debussy, ­Maurice Dumesnil. Spoedig daarna volgde de publicatie en nu beleeft menig ­muziekliefhebber genoegen aan deze on­debussiaanse klanken, die eigenlijk maar weinig verraden van de latere fijnbesnaarde, aristocratische ­meester van de muzikale kleuring. In het openingsdeel, Andantino con moto allegro, klinkt romantische salon­muziek door, het Intermezzo is één en al speelplezier, het Andante espressivo een sentimentele cantilene en de Finale, ‘appassionato’, is van een brah­msiaanse flair.

Toen Antonín Dvořák in de winter van 1883 zijn Pianotrio in f klein componeerde, was hij al doorgebroken in Bohemen met zijn aanstekelijke, naar Brahms gemodelleerde Slavische dansen. Ook in het nieuwe trio klinken die invloeden door, met name in de Finale. Dat Dvořák op het laatste moment de volgorde van de twee middendelen verwisselde (eerst het Allegretto grazioso en daarna het Poco adagio) kan ook op Brahms teruggaan.

Met een duister unisono zet het openingsdeel in. Die somberheid is wel in verband gebracht met het overlijden van Dvořáks moeder, kort tevoren – maar zulke dingen blijven speculatief. De componist benut in elk geval ten volle de donkere kleuring, alsmede de halve-toon-intervallen van mineur – slechts heel mondjesmaat laat hij ­majeur-akkoorden toe. De gepas­sioneerdheid neemt toe in de doorwerking, die uitmondt in een noodkreet – mogelijk een uiting van zijn gevoelens van verlies. Na alle rusteloosheid werkt het scherzo als een verademing. Folkloristische thema’s worden nu ontvouwd, speels ingekleurd. De ritmiek van de begeleidende strijkersakkoorden is strijdig met de melodie in de piano, maar in het ingetogen Meno mosso ligt alles weer op zijn plek.

Een lang Poco adagio introduceert dan andere regionen, die van bedachtzaamheid en overpeinzing. Viool en cello beginnen met een sombere dialoog, maar tot conflicten komt het nergens. Onverwachte modulaties geven wat dramatiek en flarden polyfonie vallen op. In de Finale (‘Allegro con brio’) klinkt opnieuw volksmuziek, op het ritme van de furiant, een Tsjechische dans: een vrolijk gepuncteerd ritme compenseert de ernst van het allesoverheersende, tot kort voor het einde aangehouden mineur.