Joseph Haydn begon vanaf zijn tiende levensjaar te componeren en bleef dat tot zes jaar voor zijn overlijden doen. Vooral op latere leeftijd schreef de Weense componist zijn belangrijkste werken, waarmee hij internationale faam verwierf. De op­leving van zijn creativiteit na zijn zestigste wordt in verband gebracht met zijn reizen naar Londen in 1791 en 1795. Daar raakte Haydn bevlogen door het bloeiende muziekleven en de Engelse vleugels, die door hun fundamenteel andere bouwwijze voller klonken dan de hem bekende Weense fortepiano’s. Dat inspireerde Haydn tot het schrijven van pianomuziek die orkestraler en monumentaler was dan zijn vroegere klavierwerken. Het An­dante con variazioni in f klein uit 1793 is daarvan een vroeg voorbeeld. De mineurtoonsoort verleent dit werk ernst en diepte die tot dan toe voor Haydn ongebruikelijk waren.

Joseph Haydn aan het klavier; naar een portret door de minnaar van Haydns vrouw, Ludwig Guttenbrun; cira 1770

Naast het intense karakter is het de inventieve vorm die dit werk bijzonder maakt. De structuur wijkt namelijk sterk af van die van de in de ­achttiende eeuw populaire variatiereeksen op volksliedjes en dansjes. Uniek is dat het door Haydn gecomponeerde And­ante bestaat uit twee verschillende thema’s die zich als yin en yang tot elkaar verhouden. Het melancholische thema A staat in het sombere f klein, het elegante thema B (‘Trio’ genaamd) in het zonnige F groot. Na de presentatie van beide thema’s volgt een set van drie briljante dubbelvariaties van het onafscheidelijke themakoppel A-B; daarna een lange coda, openend met een reprise van thema A. Het Trio zal dan niet meer klinken: er volgt een dramatische, lange finale, gebaseerd op thema A, inclusief een enerverende cadenspassage. Uiteindelijk sluit Haydn deze pianovariaties vredig af in majeur.

Ludwig van Beethoven studeerde bij Joseph Haydn tussen 1792 en 1794, de periode waarin laatstgenoemde zijn And­ante con variazioni componeerde. Het kan haast niet anders dan dat Beethoven dit innovatieve werk heeft gekend. In ieder geval zijn diens Vijftien variaties met een fuga uit 1802 eveneens sterk vernieuwend. Net als Haydn gebruikte Beethoven een eigen thema. Hij had dat in 1801 geïntroduceerd in het ballet Die Geschöpfe des Prometheus. In 1804 gebruikte hij het nogmaals, nu als hoofdthema van de Finale van zijn Derde symfonie, ‘Eroica’. Vandaar dat opus 35 doorgaans ‘Eroica’-variaties wordt genoemd.

Opvallend is dat Beethoven het werk niet met het thema opent: eerst presenteert hij in vier ongenummerde ‘bonusvariaties’ alleen het harmonisch staketsel ervan, beginnend met enkel de kale, eenstemmige baslijn. Vervolgens wordt hieraan in de rechterhand een stem toegevoegd; de volgende twee variaties zijn respectievelijk drie- en vierstemmig. Pas na deze inleiding klinkt het eigenlijke ‘Eroica’-thema, gevolgd door vijftien variaties waarin Beethoven de grenzen van de toen gangbare pianotechniek opzoekt en overschrijdt. In variatie 15 komt de muziek tot rust in een wiegend Largo, uitmondend in een indrukwekkende cadens. Deze exuberante passage dient als inleiding voor de Fuga, die onverwacht plaatsmaakt voor de reprise van het ‘Eroica’-thema – eerst in zijn originele vorm, later voorzien van ellenlange kettingtrillers. Nadat het thema nog één keer in de linkerhand heeft geklonken, zet een sprint in naar de twee bruuske slotakkoorden.

Funérailles (‘Begrafenissen’) is het zevende en meest gespeelde deel uit Franz Liszts in 1853 voltooide tiendelige pianocyclus Harm­onies poétiques et religieuses. De indrukwekkende compositie begint met doodsklokken, gevolgd door een treurmars. Vanwege dit gegeven, maar vooral omdat Liszt het werk de ondertitel ‘Oktober 1849’ gaf, wordt wel gedacht dat het een epitaaf is voor zijn op 17 oktober 1849 gestorven vriend Frédéric Chopin.

Ook de stormachtige octaafpassage in de linkerhand, vergelijkbaar met die in Chopins ­Polonaise héroique, lijkt daarop te wijzen, maar niets is minder waar: Funérailles is geschreven ter nagedachtenis aan dertien vooraanstaande Hongaarse ­generaals die op 6 oktober 1849 werden geëxecuteerd na het neerslaan van de Boedapester Revolutie, wat de in Hongarije geboren Liszt zeer aan het hart ging. Hij wist in Funérailles zijn eigen verdriet te kanaliseren en de collectieve, Hongaarse emotie vorm te geven.

Net als veel van zijn landgenoten nam Sergej Prokofjev na de Russische Revolutie de wijk naar het vrije Westen. Tussen 1918 en 1936 woonde hij achtereenvolgens in New York, Parijs en Berlijn. Hij bleef zijn vaderland echter zozeer missen, dat hij in 1936 naar Moskou terugkeerde. Daar wachtten hem moeilijke jaren van spitsroeden lopen om niet door het Stalin-regime te worden opgepakt. Bovendien volgden in 1940 de oorlogsjaren.

Al die ellende resulteerde in Prokofjevs drie ‘Oorlogssonates’. De laatste daarvan, de in 1944 voltooide Achtste sona­te in Bes groot, doordrenkt van emotie, onzekerheid en hoop, is intiemer, lyrischer en contemplatiever dan de turbulente Zesde en Zevende sonate. In het openingsdeel ontvouwt zich een broeierige droomwereld. Het tweede deel klinkt als een langzame wals en is toegankelijker dan het eerste deel. Een Vivace sluit de sonate energiek, schertsend en zelfs redelijk positief af.