Componist Anders Hillborg: ‘Als Klaus Mäkelä je vraagt, zeg je natuurlijk ja’

‘Pas als ik klaar ben met componeren breekt voor mij de fijnste fase aan in het proces van nieuw werk maken. Het componeren zelf is moeilijk en zwaar; de onzekerheid – die natuurlijk een vanzelfsprekend en onvermijdelijk onderdeel is van alle creativiteit – eist zijn tol. Maar als de repetities eenmaal beginnen, dan maak ik deel uit van een collectieve inspanning om de muziek tot leven te wekken. Overleggen met de musici, misschien een onnodig ingewikkelde passage iets ­versimpelen (zonder afbreuk te doen aan het muzikale idee), dat deel van componist zijn geeft mij de meeste voldoening. Maar dat geldt alleen als er voldoende repetitietijd is, en dat is lang niet altijd het geval, zeker niet met orkesten.’

Anders Hillborg, een van de meest vooraanstaande hedendaagse componisten uit Zweden, luisterde als tiener vooral naar popmuziek. ‘Ik hield van The Beatles, Elton John, Chicago… de bekende namen uit die tijd.’ Hij speelde aanvankelijk als toetsenist in een band, componeren kwam pas veel later. Door elektronische muziek ontdekte hij dat elk geluid muziek kon zijn. György Ligeti opende zijn oren naar een nieuwe wereld. ‘Ik vond in ­Ligeti’s muziek sensualiteit die ik miste in de meeste mainstream ‘post-Darmstadt’-muziek [de atonale avant-garde die tot ver in de jaren tachtig overheersend was, red.]; niet alles, maar het meeste daarvan vond ik vooral streng en onaantrekkelijk.’

‘­Inspiratie is voor amateurs. Ik heb deadlines en moet componeren, of ik nou inspiratie heb of niet’

Inmiddels is hij internationaal een veelgevraagd componist en schreef hij werk in opdracht van dirigenten en orkesten over de hele wereld. Klaus Mäkelä vroeg hem een werk te schrijven dat naast Mahlers Eerste symfonie geprogrammeerd kon worden tijdens het Mahler Festival. ‘Als iemand als Klaus je vraagt zeg je natuurlijk meteen ja’, lacht Hillborg op mijn vraag wat maakte dat hij instemde. In 2022, bij zijn eerste concert met het Chicago Symphony Orchestra, dirigeerde Mäkelä Hillborgs Eleven Gates. ‘Ik kon er vanwege covid niet bij zijn. De eerste keer dat we echt samenwerkten was maart vorig jaar in Oslo, waar hij mijn Tweede pianoconcert uitvoerde met Emanuel Ax.’

Mahlers ziel

‘Eigenlijk wilde ik muziek schrijven die helemaal geen connectie met Mahler had, maar hoe langer ik ermee bezig was, hoe meer de ziel van Mahler in het stuk sloop. Er zijn twee concrete verwijzingen naar Mahler. Ik gebruik het akkoord op het hoogtepunt van het eerste deel van Mahlers Tiende symfonie. Dat is opgebouwd uit negen tonen, en ik heb het enigszins aangepast. Daarnaast is er het dalende kwartinterval waarmee Mahlers Eerste symfonie opent. In de tweede helft van mijn stuk wordt deze toonafstand steeds prominenter, tot hij ­uiteindelijk tevoorschijn komt in bijna dezelfde vorm als in Mahlers symfonie. Maar ook de enorme weidsheid, de harmonie en de Angst in mijn werk zijn verbonden met Mahler.’

Lijntjes naar het verleden

In september 2017 speelde het Concertgebouworkest Hillborgs Ba­ch Materia, met dirigent Andrew Manze en violist Pekka Kuusisto. Ook maakte Hillborg een bewerking voor viool en strijkorkest van Bachs prelude Ich ruf’ zu dir, uitgevoerd door het Concert­gebouworkest tijdens de recente tournee (november 2024) in de Verenigde Staten met violiste Lisa ­Batiashvili. ‘Ik verwijs in mijn muziek graag naar andere componisten. In mijn orkestcompositie Exquisite Corpse heb ik bijvoorbeeld citaten uit werken van Sibelius en Stravinsky gebruikt. En in Ba­ch Materia zit een heel duidelijke verwijzing naar het Derde Brandenburgse concert.

Ik bouw altijd voort op muziek uit het verleden, soms muziek van anderen, maar ook op mijn eigen muziek. Het voelt voor mij heel natuurlijk om een verbinding aan te gaan met eerdere muziek. Traditie is een levend organisme, we hebben allemaal onze lijntjes naar het verleden.’ Tegelijkertijd probeert Hillborg in bepaalde fases van het componeren niet te veel naar muziek te luisteren. ‘Ik moet ‘de grenzen van het vruchtbare land’ bewaken en vooral voeden wat zich daarin bevindt.’

Inspiratie

Op de vraag waar de componist zijn inspiratie vandaan haalt is hij ­duidelijk. ‘Inspiratie is voor amateurs. Ik heb deadlines en moet componeren, of ik nou inspiratie heb of niet. Maar andere muziek geeft wel inspiratie, dat is meestal een bonus nadat ik al veel werk verzet heb.’ Dat is ook het moment dat hij gaat nadenken over de titel van een werk. Hell Mountain – a Mahler homage for orchestra heeft hij de compositie voor het Concertgebouworkest gedoopt, en hij droeg haar op aan Klaus Mäkelä. De titel is ontleend aan de naam van het gebergte, het Höllen­gebirge, in de buurt van Mahlers componeerhuisje aan de Attersee.

En hoe zit dat met het geluid van het Concertgebouworkest, is dat ook een bron van inspiratie? ‘Jazeker, zowel het geluid van het orkest als het geluid in de zaal. Het Concertgebouw heeft een prachtig rijk geluid en dat heeft zeker invloed gehad op hoe het stuk uiteindelijk geworden is. Maar ook het feit dat Mahler in deze zaal zijn muziek gedirigeerd heeft, dat speelde wel door mijn hoofd tijdens het componeren.’

In een eerder interview heeft de componist gezegd dat elk orkest een andere ziel heeft, een andere manier van spelen. De uitdaging is dan om een werk op het lijf te schrijven van degenen die het uitvoeren. ‘Musici ­inspireren mij ook enorm!’