Het Concertgebouworkest werkt samen met twee van de meest veelzijdige en getalenteerde musici van dit moment. Rijzende ster Lucie Horsch komt uit een muziek­familie – vader Gregor en broer Caspar spelen in het Concertgebouworkest – en maakte naam als blokfluitist, maar treedt ook op als zangeres en pianist. In 2020 debuteerde ze bij het Concertgebouworkest, Maxim Emelyanychev deed dat een jaar later. De Russische dirigent is ook succesvol als pianist, klavecinist en bespeler van blaasinstrumenten als fluit, hoorn en zink. Beide musici beheersen een repertoire dat ruim een half millennium omspant. 

Vanavond klinken twee composities uit het eind van de negentiende eeuw. Vlak na de première van zijn Zesde symfonie in 1893 beloofde Pjotr Tsjaikovski het Concertgebouworkest te komen dirigeren, maar een week na het versturen van zijn brief overleed hij plotseling. Edvard Grieg kwam wél: hij dirigeerde in 1897 onder meer zijn Eerste su­ite uit ‘Peer Gynt’, waarna hij het orkest uitnodigde voor een tournee naar Noorwegen. De Finse Lotta Wennäkoski heeft ook een band met Nederland; in 1998-99 studeerde ze bij Louis Andriessen, en in 2019 speelde het Concertgebouworkest haar fluitconcert Soie met als solist Kersten McCall.

Wat Jean Sibelius was voor Finland, was Edvard Grieg voor Noorwegen: de onbetwiste nationale componist. Hij was niet geïnteresseerd in het bouwen van ‘kathedralen en tempels’, zoals Bach en Beethoven hadden gedaan, maar wilde toegankelijke muzikale woningen maken waarin zijn landgenoten zich behaaglijk konden nestelen. Dat deed hij door elementen uit de Noorse volksmuziek in een onopgesmukte klassiek-romantische stijl te integreren. In 1868 brak hij door met zijn Pianoconcert. Zelfs Franz Liszt was enthousiast – Grieg ontmoette de beroemde pianist en componist in Rome. Wie hij daar ook ontmoette, was Henrik Ibsen. Grieg en de bekende toneelschrijver werden vrienden, en in 1874 vroeg Ibsen of Grieg zijn toneelstuk Peer Gynt, gebaseerd op volksverhalen die hij had opgetekend in het bergdorp Vinstra, van muziek wilde voorzien. In het toneelstuk over de avonturen van de opschepperige leugenaar Peer lopen fantasie en werkelijkheid door elkaar. De toneelmuziek was bij de première een groot succes, maar het waren de twee korte suites eruit, met name de eerste, die de wereld veroverden. De iconische openingsmelodie ‘Morgenstemming’ is talloze malen gebruikt in films en reclamespots.

Het Concertgebouworkest en Willem Mengelberg bij Edvard Grieg in het Noorse Bergen, 1898

Bij het Concertgebouworkest stond de muziek al sinds februari 1889 met grote regelmaat op de lessenaar. Via de Nederlands/Duitse componist, pianist en dirigent Julius Röntgen ontstond een vriendschappelijke connectie met het Amsterdamse orkest. In 1897 ­dirigeerde Grieg er een heel programma met eigen werk. Het jaar daarop nodigde Grieg het orkest uit voor ­zeven concerten in zijn thuisstad Bergen. In april 1906, iets meer dan een jaar voor zijn dood, stond Grieg nog eenmaal voor het Concertgebouworkest.

‘Het is niet onbetekenend dat een van de meest krachtige vormers van onze nationale identiteit een componist was’, aldus de Finse Lotta Wennäkoski in een van haar essays. Inderdaad heeft Finland dankzij Jean Sibelius nog altijd een bloeiende muziekcultuur. Daarvan is ­Wennäkoski zelf inmiddels een belangrijke ­exponent. Zo is het orkestwerk Flounce sinds de première tijdens de Last Night of the Proms in 2017 zo’n vijftig keer wereldwijd uitgevoerd. In 2020 won Wennäkoski de Finse Staatsprijs voor Muziek, en het Fins Radio Symfonie­orkest bracht zowel haar fluitconcert Soie als haar harpconcert Sigla op cd uit; laatstgenoemde opname won in 2023 een Gramophone Award.

Voor haar huidige compositieopdracht liet Wennäkoski zich inspireren door de veelzijdigheid van Lucie Horsch – aan wie het werk ook is opgedragen. Inspiratie vond ze ook in de literatuur, met name La Lyre d’Orphée van Louise-­Victorine Ackermann (1813-1890), dat in dit werk gezongen wordt door de soliste. Het gedicht beschrijft hoe Orpheus, de archetypische musicus die met zijn lier mensen, dieren, bomen en rotsen tot tranen kon roeren, door de Bacchanten wordt verscheurd, waarna zijn instrument wegdrijft op de golven. De lier wordt opnieuw tot leven gekust door de westenwind en brengt nieuw leven naar barre kusten, maar in de laatste strofe blijkt dit verleden tijd te zijn: ‘Ach, hoe ver zijn we verwijderd van die wonderbaarlijke tijden!’ De wereld is nu doods, en verstoken van muziek.

Wennäkoski draait dit pessimistische narratief echter om, door met de laatste strofe te beginnen. In het eerste deel bevinden we ons in een ­woelige wereld. De titel (‘De riffen, de Bacchanten’) verraadt dat Orpheus is vermoord, en zijn lier is gezonken. De solist gaat meteen van start met kwikzilverachtige notenslingers in de sopraanblokfluit, die geleidelijk meer melodische contouren krijgen en vervolgens verwaaien. Brokstukken drijven rond in de klankzee, rijgen zich in een cadens weer aaneen, waarna de solist kopje onder gaat en weer bovenkomt. Door over te stappen op tenor- en daarna sopranino­blokfluit vergroot ze haar bereik, en in een passage met krachtige tutti-­accenten in het orkest klimt ze naar furieuze hoogten. Wanneer de boel tot rust komt gaat de solist op voiceflute (een barokinstrument, tussen alt- en tenorblokfluit in) een dialoog aan met harp en fluit, en zingt vervolgens een dichtregel van Sappho (ca. 630-570 v. Chr.): ‘Ik heb mijn lier gepakt: kom, word nu een sprekend instrument.’

De dood van Orpheus; door Henri Leopold Lévi, rond 1870

In het langzame tweede deel wordt een gevoelloos heden geschetst waarin de wereld doof is voor het wonder van de muziek. De soliste speelt achtereenvolgens tenor- en sopraninoblokfluit en zingt dan de droevige slotstrofe van Ackermanns gedicht, omgeven door een desolaat klanklandschap. Het verlangen naar het verleden, toen Orpheus nog vreugde in de wereld bracht, wordt versterkt door flarden van een compositie van Jean-François Dandrieu (1682-1738), eveneens La Lyre d’Orphée genaamd.

Zonder onderbreking gaat het middendeel over in het ritmische derde deel, waarin Orpheus’ lier opnieuw tot leven wordt gewekt. De muziek krijgt nieuwe energie. De soliste wisselt aanvankelijk altblokfluit en zang af en zingt vervolgens lange tijd ononderbroken, waarbij het orkest de tekst met inventieve klankschilderingen illustreert. Het werk besluit met een lyrische altblokfluitsolo waarin het voorjaar zindert.

In 1893 schreef Pjotr Tsjaikovski aan zijn neef: ‘Onderweg kreeg ik een idee voor een andere symfonie, een programmatische symfonie ditmaal; maar het programma zal een raadsel blijven – laat de mensen er maar zelf naar gissen – en de symfonie zal gewoon “programmatische symfonie” genoemd worden. Het programma is zo intens persoonlijk dat ik veelvuldig diep weende toen ik onderweg het werk in mijn geest concipieerde.’

Eenmaal thuis begon Tsjaikovski de schetsen uit te werken: in minder dan vier dagen voltooide hij het eerste deel. Zoals hij zelf al constateerde: ‘Uit vormtechnisch oogpunt bevat deze symfonie een hoop nieuwigheden en de finale zal geen lawaaierig allegro zijn, maar eerder een heel langzaam adagio.’ Hoewel hij vanaf februari 1893 aan de symfonie werkte, stamde het eerste idee voor dit programmatische werk al uit 1892. Volgens hem zou ‘het leven de ultieme essentie’ zijn van het plan voor de symfonie. Het eerste deel had als onderwerp ‘impulsieve hartstocht, vertrouwen, dorst naar activiteit’, terwijl het tweede zich concentreerde op ‘liefde’. Het derde was getiteld ‘teleurstellingen’ en het vierde ging over de ‘dood’ en zou eindigen door weg te sterven.

Gezien Tsjaikovski’s eigen uitlatingen ligt het voor de hand te veronderstellen dat deze titels tot op zekere hoogte ­autobiografisch zijn. Toch zag Tsjai­kovski er na de matig geslaagde première op 28 oktober 1893 van af te volstaan met de aanduiding ‘programmatisch’. Zijn broer Modest verhaalt: ‘Ik vond “De tragische” wel een toepasselijke titel, maar deze beviel hem evenmin. Ik verliet de kamer en liet Pjotr alleen met zijn probleem. Plotseling kwam de term “Pathétique” bij me op en dus ging ik weer naar binnen en liet die vallen. Ik herinner me nog als de dag van gisteren dat mijn broer uitriep: ‘Bravo, Modest, prachtig! Pathétique!’ Ter plekke schreef hij die titel boven de partituur die de symfonie sindsdien altijd heeft gedragen.’

De Zesde symfonie kan beschouwd worden als een requiem: negen dagen na haar eerste uitvoering overleed Tsjaikovski, volgens de officiële lezing aan cholera. Maar dat heeft altijd veel vragen opgeroepen. Enkele decennia geleden dook het verhaal op van de hoogbejaarde Alexander Voitov. Die beweerde dat een ereraad Tsjaikovski had ‘veroordeeld’ tot het plegen van zelfmoord. De componist was door een Russische aristocraat beschuldigd een verhouding te hebben met diens neef en zou, om een schandaal te voorkomen, de gifbeker hebben moeten drinken. Niemand weet of Voitovs relaas gebaseerd is op feiten, maar het zou een mogelijke verklaring voor Tsjaikovski’s plotselinge ­overlijden en het waas van geheimzinnigheid rond zijn dood kunnen geven. Zoals Nikolaj Rimski-Korsakov schreef: ‘Wat merkwaardig dat men vrij toegang had tot de rouwdiensten, hoewel cholera de doodsoorzaak was. Ik kan me herinneren dat Verzhbilovitsj het lichaam en hoofd kuste.’ Kort na de begrafenis werd de Zesde symfonie herhaald. Ditmaal reageerde het publiek enthousiast; dit zou het begin markeren van een populariteit die voortduurt tot in onze tijd.

Op 24 september 1896 dirigeerde ­Willem Mengelberg het Concert­gebouworkest in de Nederlandse première van Tsjaikovski’s Zesde. De meest recente uitvoering was op 23 juni 2023 onder leiding van Jaap van Zweden.