Stravinsky’s Histoire du soldat is geboren uit noodzaak. De componist zat tijdens de Eerste Wereldoorlog in Zwitserland en ontving geen royalties meer uit Rusland. Om toch inkomen te genereren bedacht Stravinsky in samenspraak met de Zwitserse auteur C.F. Ramuz een low-budget productie gebaseerd op een verhaal van Afanasiev die zich weer had laten inspireren door de klassieke mythe van Faust en Mefisto.

Ramuz schreef het scenario voor het verhaal over de soldaat die zijn viool aan de duivel verkoopt in ruil voor een boek dat hem de weg wijst naar rijkdom en succes; Stravinsky ontfermde zich over de muziek. Hij componeerde het werk voor een septet met de viool en de klarinet in de hoofdrol, een verteller, twee toneelspelers en een danseres met de bedoeling om met het gezelschap op tournee te gaan. Stravinsky putte rijkelijk uit destijds nieuwe muziek als de jazz, de tango en de ragtime en wist zelfs een mini-vioolconcert te incorporeren.

Het werk ging op 28 september 1918 in première, maar van de beoogde tournee kwam door de politieke, economische en sociale situatie in Europa helemaal niets. Zelfs niet toen Stravinsky het werk verder uitdunde en bewerkte voor een trio bestaande uit viool, klarinet en piano.

Regisseur Ria Marks over deze nieuwe uitvoering:

Histoire du Soldat is een parabel over een soldaat die zijn viool ruilt met de duivel voor een boek dat de toekomst van de economie kan voorspellen. Hiermee vertaalde Igor Stravinsky in 1918 een oud Russisch sprookje naar de geest van zijn tijd. Hij tekende aan dat volgende uitvoeringen op hun beurt zouden moeten worden aangepast aan de tijd en de plaats waar ze zouden worden uitgevoerd. Aan die wens is steeds opnieuw gehoor gegeven. Want we kunnen ons allemaal verplaatsen in de verlangens van een soldaat op weg naar huis. Het adagium dat je je zegeningen moet tellen in plaats van altijd naar meer en beter te verlangen is van alle tijden. Niet voor niets houdt de verteller ons voor: ‘Leer kiezen! Alles willen is funest.’

De dilemma’s waarvoor de mens in deze tijd staat, zien we weerspiegeld in het verhaal van de soldaat. Hij is op weg naar huis, met zijn dromen en verlangens, die na de ellende van een oorlog hoopt op een glorieuze toekomst. En bereid is daarvoor zijn ziel en zaligheid te verkopen. Ook wij kennen duivels, niet als concrete figuren maar als abstracte verleidingen waarvan we ons dikwijls pas bewust worden als het te laat is.

In deze concertregistratie benutten we de kans in te zoomen op alle uitvoerenden. Janine Jansen spoort met haar intense spel de musici en de acteur aan, Vincent van der Valk wekt de verschillende personages van het verhaal tot leven, danseres Carolyn Bolton transformeert door de muziek en door de woorden tot een soldaat, een prinses of een duivel. Zij weerspiegelt de gemoedstoestand van de musici: stuwend, afwachtend, romantisch, verstild. 

Terwijl de soldaat uit beeld verdwijnt, losgezongen van de muziek, blijven de musici vastgeklonken aan hun instrumenten achter. Want het verhaal van de soldaat zal altijd weer de kop opsteken. De condition humaine is nu eenmaal onverbeterlijk.

Histoire-historie
De eerste keer dat het Concertgebouworkest Histoire du soldat op de lessenaars zette, was op 27 februari 1926, ter gelegenheid van Stravinsky’s tweede bezoek aan het orkest (zijn debuut als solist en dirigent was in november 1924 geweest). Die zaterdagmiddag verzorgden zes orkestleden met violist Arthur Schmuller in de Stadsschouwburg de eerste toneeluitvoering van het werk in zijn oorspronkelijke vorm, in de vertaling van Martinus Nijhoff. ’s Avonds speelde Stravinsky zelf de Suite uit ­‘Histoire du soldat’ in de serie Concertgebouw-­Kamermuziek in de Kleine Zaal met violiste Alma Moodie en de tweede klarinettist van het orkest, Otto Stöckigt.

Op 28 mei 1930 vond een memorabele scenische uitvoering van Histoire du soldat plaats als onderdeel van een klein Stravinsky-festival in de Stadsschouwburg, georganiseerd door de Amsterdamsche Studenten Organisatie voor Moderne Kunst. De orkestmusici werden gedirigeerd door Stravinsky zelf. Concertmeester Louis Zimmermann schitterde als solist. De regie was in handen van Abraham van der Vies, de spreker was acteur Paul Huf. De voorstelling werd unaniem bejubeld door pers en publiek.

Sindsdien zijn musici van het Concertgebouworkest vele keren betrokken geweest bij uitvoeringen van Histoire du soldat. Op 6 mei 2014 stond het op het programma tijdens een Close-up-concert in de Kleine Zaal met acteur Porgy Franssen; Tjeerd Top soleerde. Delen van Stravinsky’s Histoire klonken in het Kinderconcert Igor en de nachtegaal dat het Concertgebouworkest op 1 november 2020 streamde.