De klarinet werd pas eind zeventiende eeuw ontwikkeld, het instrument kwam voort uit de chalumeau. Het klarinetrepertoire ontstond hierdoor ook later dan dat voor andere houtblaasinstrumenten, pas na de Barok. In dit programma maken we een ontdekkingstocht door de kamermuziek voor klarinet en piano van de vroege Romantiek uit de negentiende eeuw, tot aan de opkomst van jazz in de klassieke muziek in de twintigste eeuw. Van Duitsland naar Amerika. Van lyriek naar swing.

Over het werk van de Duits-Joodse componist Felix Mendelssohn wordt vaak gezegd dat het ‘zingt’, zelfs als er niet echt in wordt gezongen. Dat is vooral goed te horen in de Lie­der ohne Worte, achtenveertig korte stukken voor piano solo die hij tussen 1830 en 1845 componeerde.

‘Er wordt zoveel over muziek gesproken en zo weinig gezegd’

Andreas Ottensamer raakte gefascineerd door het liedachtige karakter van deze lyrische pianostukken en bewerkte er een aantal van voor klarinet en piano, wat ze misschien nog wel meer op liederen doet lijken. De klank van de klarinet ligt immers dicht bij die van de menselijke stem. Een ver familielid van Mendelssohn, Marc-André Souchay, had de componist voorgesteld titels te geven aan zijn ‘liederen’. Mendelssohn was daarop tegen. In een brief aan Souchay schrijft hij op 12 oktober 1842: ‘Er wordt zoveel over muziek gesproken en zo weinig gezegd. Ik denk niet dat woorden genoeg zijn om het te beschrijven. Als ik zou denken dat woorden genoeg zijn, zou ik geen muziek meer maken. [...] Wat de muziek waar ik van houd voor mij uitdrukt, is geen gedachte die te vaag is om in woorden uit te drukken, maar eerder een gedachte die te specifiek is. [...] Als je me vraagt wat ik dacht, zeg ik: precies het liedje zoals het geschreven is. En als ik een bepaald woord of bepaalde woorden in gedachten heb voor de een of ander, kan ik ze aan niemand uiten, omdat het woord voor de een niet hetzelfde betekent als voor de ander.’

Een ballade was in de Middel­eeuwen een lied of gedicht waarin een verhaal wordt verteld, maar bij de ballades voor piano van Frédéric Chopin is er geen sprake van zang en dus ook niet van een liedtekst. Met de ballades voor solopiano ­creëerde ­Chopin een nieuw genre, waarin later andere componisten zoals Liszt, Grieg en Debussy eveneens werken schreven. De eerste ballade componeerde Chopin op 21-jarige leeftijd in Wenen, waar hij na de Poolse opstand naartoe was gevlucht. Het werk zou pas in 1835 worden uitgegeven, toen hij zich al in Parijs had gevestigd. Hoewel de Eerste ballade dus geen tekst heeft, is er wel veel gespeculeerd over wat ermee wordt verteld, zoals dat Chopin zijn vaderland miste en bezorgd was over de oorlog aldaar.

Robert Schumann was de zoon van een boekhandelaar, en had al jong een passie voor muziek en literatuur. De Drei Romanzen, op. 94 voor hobo en piano droeg hij op aan zijn vrouw, Clara Schumann, hij gaf ze haar als kerstcadeau. Schumann was dat jaar buitengewoon productief en schreef ook voor andere blaasinstru­menten, het Ad­agio und All­egro, op. 70 voor hoorn en piano en de Fantasiestücke, op. 73 voor klarinet en piano. In de ­Romanzen zijn zowel romantische, lieflijke als verontrustende passages te horen. Het huwelijk van de Schumanns was bij periodes problematisch door Roberts geestesziekte. Hij had onder andere last van auditieve hallucinaties, het ene moment hoorde hij schitterende muziek, het volgende duivelse stemmen.

De in Cardiff geboren componist Alec Templeton is vooral bekend geworden door zijn muzikale sketches en parodieën. Vanaf 1936 woonde hij in de Verenigde Staten, waar hij als pianist speelde in verschillende jazzbands, geregeld op de radio kwam maar ook soleerde bij het Cincinnati Symphony Orchestra. In zijn eigen composities mengde hij graag klassieke en populaire muziek. Dat blijkt in Pocket-Size Sonata nr. 2 alleen al uit wat er boven de drie delen staat: 1. Moderato (and Mellow), 2. Menuetto: Andante gone moto, 3. Allegretto: Quasi cool.

Jeux d’eau wordt beschouwd als een van de eerste impressionistische composities voor piano. Het ging bij impressionistische kunst om een persoonlijke indruk van de werkelijkheid. In dit specifieke geval werd Maurice Ravel geïnspireerd ‘door het geluid van water, de muzikale klanken van waterstralen, watervallen en stromen’, zoals hij zelf schreef.

Het Lento, quasi andante is het tweede deel uit de Sonatina voor klarinet en piano van ­Joseph Horovitz, geboren in Oostenrijk en in 1938 samen met zijn familie voor de nazi’s naar Engeland gevlucht. Het bereik van een klarinet is groter dan dat van andere blaasinstrumenten (het orgel niet meegerekend), ruim vier octaven. Horovitz onderzoekt in dit deel vooral de mogelijkheden van het lage register van de klarinet, het chalumeau­register.

In de Drie preludes van George Gershwin is juist ook het hoge, trompetachtige register van de klarinet goed te horen. De componist was eerst van plan om vierentwintig preludes te schrijven onder de titel The Melting Pot, maar dat werden er uiteindelijk minder. 

Gershwin bracht zijn jeugd door in Harlem, waar destijds veel immigranten woonden. Hij hoorde er allerlei soorten muziek: musical, revue, operette, jazz, maar ook Barok. Op zijn vijftiende ging Gershwin al van school om te gaan werken als ‘songplugger’, iemand die liedjes zong en ­voorspeelde voor mensen die bladmuziek kochten. Zo leerde hij nog veel meer muziek kennen. Hij verdiende daar 15 dollar per week mee. In zijn Drie preludes laat Gershwin de vroege twintigste-eeuwse klassieke muziek en de blues en jazz met elkaar versmelten. De eerste prelude, Allegro ben ritmato e deciso, begint met een bluesmotief van vijf noten, waar de rest van de compositie uit voortvloeit. De gesyncopeerde, jazzy ritmes zijn gebaseerd op de Braziliaanse baião, populaire dansmuziek. In onze tijd zijn veel luisteraars vertrouwd met dergelijke ritmes, maar stel je voor wat dat begin twintigste eeuw teweegbracht bij het publiek.