In 1909 accepteerde Claude Debussy, op uitnodiging van de toenmalige directeur Gabriel Fauré, een post in het bestuur van het Parijse conservatorium. Deze aanstelling was net als die van Fauré zelf onderdeel van een flinke moderniseringsronde in dit van oudsher notoir conservatieve instituut. Een van Debussy’s eerste verplichtingen was het componeren van de verplichte werken voor het aankomende klarinetconcours. Naast een kort stukje dat de kandidaten van blad moesten spelen (en dat later als Petite pièce is uitgegeven) kreeg iedereen deze Première rhapsodie in te studeren. (De titel doet vermoeden dat Debussy ook een Seconde rhapsodie van plan was, deze is echter nooit gecomponeerd.) In de loop der jaren werden er door talrijke componisten talrijke ‘pièces de concours’ geschreven, de meeste daarvan zijn – terecht – in de vergetelheid geraakt. Dit stuk echter staat nog altijd bij elke klarinettist op de lessenaar, en de componist was er zelf ook trots genoeg op om een jaar later nog een orkestversie te maken.

Zoals het een rapsodie betaamt, is het stuk een snelle aaneenschakeling van verschillende stemmingen, waardoor ook verschillende aspecten van het ­klarinetspel tot uiting kunnen ­komen. De muziek begint dromerig en meditatief, waarna er een lyrisch thema verschijnt dat later in verschillende gedaanten terugkeert. Al snel wordt de dialoog tussen klarinet en piano speelser en virtuozer, met een vreugdevolle uitroep tot besluit.

‘Men moet een goed verstand hebben en durf, maar geen hart.’ Deze veelgeciteerde uitspraak van Maurice Ravel is bij uitstek van toepassing op zijn Pia­notrio in a klein uit 1914. Toen een leerling kwam informeren hoe het werk vorderde, was het antwoord: ‘Mijn trio is voltooid, ik moet er alleen nog de thema’s voor vinden.’ Dit klinkt bijna ongelooflijk, maar kennelijk had Ravel de vorm al tot in detail uitgewerkt, nog vóór hij aan de inhoud begon. De structuur voor het eerste deel vond hij in een oude Baskische volksdans, die voor het tweede deel in het pantoum, een versvorm van ­oosterse origine, en die voor het derde deel in de baro­kke passacaglia. De Finale grijpt deels terug op het openingsdeel. De vrij zwevende harmoniek en melodiek doen denken aan de muziek van Debussy. Juist die tweespalt tussen klassieke vormvastheid en vernieuwingsdrift is kenmerkend voor Ravel. Overigens voltooide Ravel zijn enige pianotrio vlak voordat hij zijn componistenbestaan tijdelijk vaarwel zei. De Eerste Wereldoorlog was inmiddels in alle hevigheid losgebarsten en als vrachtwagenchauffeur diende hij de jaren erna in het Franse leger.

In 1939 meldde de componist en pianist Olivier Messiaen zich bij het Franse leger om zijn bijdrage te leveren aan de strijd tegen de Duitsers. Een jaar later bevond hij zich als krijgsgevangene in Stalag VIII-A te Görlitz. Met de constante dreiging van de dood voor ogen zocht hij troost in het musiceren. Hij vond drie collega-musici (viool, ce­llo, klarinet) met wie hij een gelegenheidsensemble vormde. Voor dit gezelschap schreef Messiaen het Quatuor pour la fin du Temps. Omdat er in eerste instantie geen piano in het kamp was, creëerde hij de ­pianopartij geheel ‘in zijn hoofd’. Tijdens de ­première op 15 januari 1941 kon ­Messiaen wel beschikken over een krakkemikkige piano, terwijl de cellist speelde op een cello met een ontbrekende snaar, geleend van een Duitse soldaat. Ondanks deze mankementen liet het werk niet na diepe indruk te maken op een gehoor van enkele honderden krijgsgevangenen, soldaten en ander dienstdoend personeel. ‘Nooit eerder had ik zo’n aandachtig en begripvol publiek’, schreef de componist later. 

Voor het Quatuor pour la fin du Temps baseerde Messiaen zich op een passage uit Openbaring 10 waarin een engel de woorden ‘er zal geen tijd meer zijn’ spreekt. Dit ‘einde der tijden’ vatte Messiaen zowel theologisch als muzikaal op, want voor het eerst maakte hij structureel gebruik van zijn eigen ritmische procedures die braken met de gangbare westerse indeling in regelmatige maatsoorten. In acht tussen hoop en wanhoop balancerende delen benutte de componist diverse instrumentencombinaties (viool/klarinet/cello, viool/piano, klarinet solo) en gebruikte hij melodieën uit de katholieke liturgie en uit de natuur. Zo zingen de vogels in het openingsdeel en in de prachtige klarinetsolo Abîme des oiseaux, en is het centrale deel, Louange à l­’­Eternité de Jésus, een tien minuten durend gebed voor cello en piano. Ondanks de veelvuldige verwijzing naar religieuze en natuursymboliek schreef Messiaen met het Quatuor pour la fin du Temps een werk dat niet alleen het anekdotische volledig overstijgt maar dat ook van grote invloed zou zijn op de benadering van het ritme in de tweede helft van de twintigste eeuw.