De twintigste eeuw wordt vaak de bloedigste der eeuwen genoemd. Hoewel elk tijdperk zijn portie ellende en bloedvergieten kent, is de systematiek en schaalvergroting daarvan in de vorige eeuw uitzonderlijk. Maar hoe meer de mensheid in duisternis vertoeft, hoe feller de lichtbronnen in de mens schijnen. In mijn boek Vrouwen in duistere tijden belicht ik het leven en werk van tien moedige schrijfsters die precies dat bewijzen. Ze hebben de totalitaire vernietigingszucht bestreden met hun denken én doen, en ze betaalden daar vaak een zeer hoge prijs voor.

Wat hen op de moeilijkste momenten overeind hield, was niet zelden muziek. Het was bijvoorbeeld het Stabat Mater van Pergolesi dat Anna Achmatova existentiële vertroosting bood, toen ze zowat al haar dierbaren verloor door de sovjetterreur. Ze verloor haar eerste, tweede en derde echtgenoot, haar zoon zat achttien jaar lang in ­goelagkampen, haar beste vriend, de dichter Osip Mandelstam, stierf van uitputting en ontbering in een werkkamp, enzovoort. Een mens zou de hoop in de mensheid voor minder opgeven. Maar zo niet Achmatova. Ze schreef haar befaamde Requiem, geïnspireerd op het Stabat Mater, en in vele andere gedichten veruitwendigde ze ‘de muziek’ die ze in zich droeg. Poëzie was voor Achmatova een vorm van muzikale expressie, en haar eigen werk is daarvan het beste bewijs.

‘Mensen maken muziek, maar muziek maakt ook mensen’

Misschien nog ongenadiger was het lot van Barbara Skarga. Skarga is de belangrijkste Poolse filosofe van de voorbije honderd jaar. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zat ze in het verzet, maar aan het eind van de oorlog werd ze door soldaten van het Rode Leger gearresteerd en na een schijn­proces veroordeeld tot tien jaar dwang­arbeid in de goelag. Wat haar op de been hield in de hel van de kampen was muziek. Prachtig zijn de vele passages in haar goelagmemoires waarin Skarga beschrijft hoe samen zingen of de herinnering aan vroegere liederen haar en andere gevangenen overeind hield. Over haar Oekraïense medegevangenen met wie ze een slaapbarak deelde, schreef Skarga dit: ‘Zingen is voor hen als ademen. Voor we in de barakken opgesloten worden en de lichten voor de nacht uitgaan, stromen die liederen, en in hun menselijke stemmen en taal vind ik mijn ware betekenis terug.’

Ook vandaag zien we dat muziek een belangrijk troost- en bindmiddel is voor de mens in nood. In de schuilkelders, in de metro’s tijdens het luchtalarm, brengen de Oekraïners hun tijd door met muziek en zang. We zagen het ook toen de coronacrisis in Italië uitbrak en mensen spontaan op hun balkons samen begonnen te zingen om de eenzaamheid van de lockdown te bestrijden. Muziek is geen ornament, maar een fundament van ons bestaan. Muziek houdt ons overeind, wanneer de hele wereld wankelt. Mensen maken muziek, maar muziek maakt ook mensen. Het licht van de muziek dooft nooit, zelfs niet in de meest duistere tijden.

Grażyna Bacewicz was de eerste Poolse vrouw die als componist internationaal succes oogstte. Ze studeerde viool, piano en compositie aan het conservatorium van Warschau en voltooide haar studies in 1932 summa cum laude. Daarna volgde ze in Parijs compositieles bij Nadia Boulanger.

Laatstgenoemde geldt als promotor van het neoclassicisme, met zijn nadruk op herkenbare ritmes, melodieën en harmonieën. Hoewel ook Bacewicz klassieke vormen gebruikte, integreerde ze hierin modernistische verworvenheden. Ze ergerde zich als men haar werk neoclassicistisch noemde: ‘Het is eigenlijk atonaal,’ schreef ze hierover.

Atonaal is haar vierdelige Derde son­ate voor viool en piano uit 1947 beslist niet, maar evenmin traditioneel: de muziek klinkt uitgesproken fris en modern. Het eerste deel schakelt tussen bruisend virtuoze lijnen van viool en piano en meer bezonken passages. In het Adagio spint de viool hartstochtelijke lijnen over ingehouden kwartnoten van de piano, waarna het uitbundige Scherzo met zijn felle pizzicato’s en stampende ritmiek herinnert aan zigeunermuziek. Die ritmische en speltechnische exuberantie klinkt door in de spetterende Finale.

Helaas was de uiterst talentvolle Lili Boulanger geen lang leven beschoren. Ze was de dochter van een Russische prinses en een Franse componist en bleek al op haar tweede uiterst muzikaal. Een longontsteking beschadigde haar immuunsysteem, zodat ze de rest van haar leven ziekelijk bleef en afhankelijk van de zorg van anderen.

Ze kreeg privé-onderricht van haar ouders en haar oudere zus Nadia, die haar geregeld meenam naar het Parijse conservatorium. Daar volgde Lili ook muziektheorie en studeerde orgel bij Louis Vierne; ze leerde er ook zingen, viool, cello en harp spelen. Ze compenseerde haar tere gestel met een ijzeren doorzettingsvermogen en realiseerde een indrukwekkend oeuvre.

Boulanger voltooide de Nocturne voor fluit of viool en piano in 1911 en droeg deze op aan haar vriendin Marie-­Danielle Prenteau. Ze bracht het stuk in 1915 in première met de violist Émile Mendels, samen met de ­Cortège, die het jaar daarvoor ontstond. De stukken werden later gepubliceerd als Deux morceaux.

De Nocturne heeft een weemoedige sfeer, met uitgerekte vioollijnen tegen gedragen akkoorden in de piano. De hierop volgende Cortège is dansant, met een puntige ritmiek en wervelende loopjes van beide instrumenten.

Lili Boulanger componeerde D’un matin de printemps voor viool en piano in het voorjaar van 1917, toen ze zich even beter voelde na een ope­ratie. De openingsmaten herinneren aan de muziek van Claude Debussy. Snelle staccato-loopjes van de piano en kittige motiefjes van de viool roepen een beeld op van insecten die ronddartelen in een zonnige tuin.

Een explosie van klanken slaat om in een dramatische passage van ­verglijdende lage tonen, met een traag tremolo van de viool. Al snel neemt de onbekommerde vrolijkheid weer de overhand, waarna het stuk besluit met een ferm dalende notensliert van de piano en een gedecideerde uithaal van de viool.

Nadia Boulanger is vooral bekend geworden als compositiedocent van talloze grootheden van de twintigste eeuw. Zij gaf les aan uiteenlopende toondichters als Darius Milhaud, Philip Glass en Grażyna Bacewicz.

De laatste jaren wordt ze vaak in één adem genoemd met haar zus Lili, wier muzikale nalatenschap ze tot haar dood bleef verdedigen. Haar eigen compositorische werk raakte hierdoor wat op de achtergrond, mede doordat ze uiteindelijk stopte met componeren.

Modéré is het eerste van de Trois pièces, die Boulanger tussen 1911 en 1913 voor cello en piano componeerde en waarvan er twee oorspronkelijk voor orgel of harmonium gedacht waren.
Lichtvoetig pendelende noten in de discant (het hoge register) van de piano begeleiden een meeslepende melodie en het geheel ademt een contemplatieve sfeer. Merel Vercammen zei hierover: ‘De melodie lijkt van verre te komen en is zo doordringend dat je je afvraagt hoe Nadia zich had ontwikkeld als ze niet gestopt was met componeren.’

Florence Price werd geboren in Little Rock, Arkansas, en bleek al jong muzikaal te zijn. Op haar vierde gaf ze haar eerste pianorecital en op haar elfde publiceerde ze haar eerste compositie. Nadat een zwarte man in Little Rock gelyncht was, verhuisde het gezin naar Chicago.

Daar sloot ze zich aan bij de Chicago Black Renaissance, een beweging van Afro-Amerikaanse schrijvers en kunstenaars die raciale trots en zwart bewustzijn aanmoedigde. Een eerste succes behaalde Price in 1930, toen haar ­Fantasie nègre voor piano solo in ­première ging en door de pers werd aanbevolen ‘aan alle gevorderde pianisten’; in 1933 hield het Chicago Symphony Orchestra haar Eerste symfonie ten doop.

Price haakt qua stijl aan bij romantische componisten als Johannes Brahms en Robert Schumann, zoals in The Glory of the Day was in Her Face, The Poet and His Song en Song to the Dark Virgin. Deze getuigen van haar flair voor aanspreken­de melodielijnen, ondersteund door soms licht dissonante pianopartijen.

Daartegenover staan op spirituals geïnspireerde liederen als het droevige Resignation en het joyeuze My Soul’s Been Anchored in the Lord, waarin pentatoniek en smeuïge gospel hand in hand gaan. Het laatste lied is ronduit swingend.