Georgia on my Mind, de titel van dit recital, verwijst nu eens niet naar de song van Hoagy Carmichael en Stuart Gorrell die door de versie van Ray Charles in de jaren 1960 de Amerikaanse hitlijsten bestormde, maar naar Georgië. Het land aan de Zwarte Zee dat in 1991 onafhankelijk werd van de Sovjet-Unie kent een rijke culturele traditie die ook heden ten dage nog gedragen wordt door een groot deel van de Georgische bevolking. Als er ergens een feestje is met een groep Georgiërs is de kans groot dat het uitmondt in een festiviteit vol (volks)zang en -dans. Wat daarbij vooral opvalt is een geheel eigen vorm van meerstemmigheid die door de UNESCO op de lijst van immaterieel cultureel erfgoed is geplaatst. In dit Georgië liggen de roots van ­pianist Giorgi Gigashvili. Alleen en samen met zangeres Nini Nutzubidze brengt hij diverse Georgische instrumentale werken en liederen die hij verbindt met de westerse muzikale tradities. 

Holy Atoms ‘weerspiegelt het Georgische karakter: veerkrachtig, maar toch licht en speels, zelfs in moeilijke tijden’

Herinnering, leven en verlies

‘Een land is geen plaats, het is een stemming,’ schreef de vroeg twintigste-eeuwse ­Georgische dichter Galaktion ­Tabidze al eens, en wie ooit in Georgië is geweest, begrijpt wat hij bedoelt. In de klanken van de Georgische taal, in de ­gebaren van haar bewoners, in het timbre van de polyfone samenzang lijkt alles doordrongen van een diep emo­tioneel besef van leven en dood. Het zijn ook thema’s van herinnering, leven en verlies, doorgaans ­gelardeerd met een dosis melancholie, die vanavond het programma kleuren. Zo is ­Iavnana, een van de bekendste Georgische wiegeliedjes, niet alleen een ode vol moederliefde, maar ook een troostlied, een bezwering die bescherming moet bieden tegen de zwaardere kanten van het leven. 

Hier ligt een relatie met de twee Andantes van Johannes Brahms. Hij schreef deze verstilde miniaturen in de zomer van 1892 in Bad Ischl. Het eerste Intermezzo voorzag hij van het motto ‘Schlaf sanft mein Kind, schlaf sanft und schön! Mich dauert’s sehr, dich weinen sehn’, een vertaling van de eerste twee regels van de anonieme Schotse ballade Lady Anne Bothwell’s Lament. De gevreesde criticus Eduard Hanslick noemde de Drei Intermezzi ‘monologen’; Brahms zelf beschreef ze liever als ‘wiegeliedjes van mijn smart’.

Nieuw en oud

Brahms’ Andante moderato en het traditionele Iavnana omlijsten in dit programma een nieuw werk van Natalia Beridze, Holy Atoms. Deze Georgische componiste en producer maakte furore met werken op het snijvlak van hedendaags klassiek en ambient en geldt in eigen land onder haar artiestennaam TBA als een van de pioniers op het gebied van de elektronische muziek. In Holy Atoms brengt ze de elektronische klankwereld terug naar de piano in een ritmisch meditatief stuk waarin herinnering en (over)leven een belangrijke rol spelen.

Georgische dans, 1963

‘In tijden van overweldigende informatie zijn cadans en interpunctie niet alleen muzikale hulpmiddelen, ze zijn een overlevingsinstrument,’ zo verklaart Beridze. Haar Holy Atoms draagt ‘stukjes Georgische folklore in zich en weerspiegelt het Georgische karakter: veerkrachtig, maar toch licht en speels, zelfs in moeilijke tijden.’

Traditionele volksmuziek is vandaag vertegenwoordigd in liederen als Me khom sheni landi var (Tsiskara), vrij vertaald: ‘Ik ben jouw geliefde’, Ar madzinebs (‘Ik kan niet slapen’) en Only You (dat ondanks de ­Engelse titel puur Georgisch is). Ook in de gezongen composities van Inola Gurgulia (Shentan – ‘Met jou’) en Gogi ­Tsabadze (Trialebs – ‘Vlieg met me’) resoneert de volksziel, maar dan gefilterd door moderne oren. Gurgulia’s muziek is haast liturgisch, terwijl in Tsabadzes werk weer universele thema’s als liefde, verlies en verlangen langskomen.

Zij hebben ongetwijfeld een voorbeeld gehad aan Frédéric Chopin die zijn hele leven verlies van, verlangen naar en herinnering aan zijn Poolse vaderland in muziek omzette. Niet voor niets begint dit recital bij wijze van ‘motto’ met Chopins Mazurka in cis klein, opus 30 nr. 4, de levendige en ­gestileerde Poolse dans met een melancholische ondertoon.

Film

Een van de bekendste Georgische componisten was Giya Kancheli. Naast zijn vele werken voor de klassieke podia schreef hij decennialang muziek voor toneel en film. Zijn 33 Miniaturen voor piano zijn bewerkingen van thema’s uit die toneel- en filmcomposities. Zo is miniatuur
nr. 3 het hoofdthema uit When ­Almonds Blossomed, geschreven voor de gelijknamige film van Lana Gogobe­ridze uit 1972. Ook in dit thema komt de hedendaagse geest van Kancheli ­samen met elementen uit de Georgische volksmuziek.

Eerbetoon

Dat het gebruik van volksmuziek in de klassieke muziek geen Georgisch privilege is bewijst Maurice Ravels Alborada del gracioso (‘Het ochtendlied van de nar’), het vierde deel uit zijn vijfdelige Miroirs. Ravel schreef de pianocyclus als eerbetoon aan de leden van de Franse kunstenaarsgroep Les Apaches (‘de deugnieten’) waar de componist zelf ook toe behoorde. Hij droeg elk deel op aan een ander lid van de groep. Alborada del gracioso illustreert Ravels fascinatie voor Spanje (hij was zelf overigens half Baskisch) in imitaties van de flamencogitaar; het is opgedragen aan de criticus en musicoloog Michel-­Dimitri Calvocoressi.

Het Duitse Lied

Hoewel Robert Schumann het negentiende-eeuwse Duitse lied verhief tot Lied, is ook zijn werk deels geïnspireerd door de volksmuziek. Het Duits/Oostenrijkse lied en de diverse Duitse dansen echoën in zijn vaak ‘onconventioneel’ genoemde Eerste pianosonate waarvan de eerste twee delen klinken. In feite appelleert deze sonate ook enigszins aan de Georgische volksaard. In eerste instantie werd ze anoniem gepubliceerd als ‘Sonate opgedragen aan Clara door Eusebius en Florestan’, de muzikale alter ego’s van Schumann. De componist was in die periode grotendeels gescheiden van zijn geliefde en latere echtgenote Clara Wieck omdat haar vader geen heil zag in hun relatie. Schumann beschreef de sonate later als een ‘eenzame kreet om jou vanuit mijn hart’. In het tweede deel, Aria, baseerde hij zich op twee vroege liederen van eigen hand, An Anna en Nicht im ­Thale (An Anna II), op veelzeggende tekst van de dichter Justinus Kerner (1786-1862) over een onbereikbare geliefde.

De pianosonate

Met Ludwig van Beethovens Prestissimo, het razende middendeel uit diens Sonate nr. 30 in E groot, Sergej Prokofjevs ­Precipitato – het frenetieke slot van diens Zevende sonate in Bes groot – en Domenico Scarlatti’s sierlijk virtuoze Sonate in D groot, K 29 completeert Giorgi Gigashvili zijn muzikale zelf­portret in muziek. Deze stukken vormen niet alleen een westers contrapunt bij de Georgische muziek, ze bieden ook een zeer beknopte historie van de ontwikkeling van de klassieke sonatevorm: van de vroege uit twee secties bestaande sonates van Scarlatti, via de steeds persoonlijkere interpretatie van Beethoven in zijn laatste sonates, naar de vrije omgang met de vorm door Prokofjev in de eerste helft van de twintigste eeuw. Maar bovenal vormen ze naast de Georgische muziek een voedingsbodem voor Gigashvili, die in zijn eigen improvisaties net zo gemakkelijk en veelzeggend put uit zijn Georgische wortels als uit de westerse muziekgeschiedenis.