In haar gedicht Lady Lazarus verkent Sylvia Plath them­a’s als de onderdrukking van vrouwen, zelfmoord en weerbaarheid. De IJslandse sopraan Álfheiður Erla Guðmundsdóttir nam de gelijknamige cyclus voor solosopraan van Aribert Reimann als uitgangspunt voor haar recital met de pianist Kunal Lahiry. 

‘Ik bewonder Sylvia Plaths vermogen het groteske naast schoonheid te plaatsen’

Guðmundsdóttir leerde de poëzie van Sylvia Plath (1932-1963) kennen als tiener: ‘Ik werd diep getroffen door haar intieme, bekentenisvolle schrijfstijl en bewonder haar vermogen het groteske naast schoonheid te plaatsen. Haar poëzie wemelt bovendien van de dubbele betekenissen en ironische wendingen.’

Met Lady Lazarus, dat Plath een jaar voor haar zelfdoding voltooide, voelt ze een sterk persoonlijke band: ‘Dit gedicht is een meedogenloos en kwetsbaar, maar tegelijkertijd fel zelfportret vol metaforen. Ze beschrijft haar zelfmoordpogingen op een haast terloopse, maar ook theatrale manier. Naast het feit dat ze worstelde met een psychische aandoening, moest ze opboksen tegen de sociale verwachtingen van vrouwen die in de jaren 1950 en 1960 zowel huiselijke als artistieke ­idealen nastreefden. Als vrouw en moeder voel ik met haar mee, het the­ma is nog steeds hoogst actueel.’

Toch was het niet haar eigen idee de cyclus Lady Lazarus van Reimann centraal te stellen in haar recital: ‘Kunal, mijn vriend en pianist, kwam ermee en ik was meteen enthousiast. Deze zeventien minuten durende a cappellacompositie voor sopraan solo is al net zo intens als het gedicht van Plath. Zij vereist een enorm bereik, flexibiliteit en dramatisch uithoudingsvermogen. Tegelijkertijd laat Reimann ook veel ruimte voor verbeelding. Ik vind het een ontzettend cool stuk en ga de uitdaging graag aan.’

De cyclus klinkt overigens niet aaneengesloten, verklaart Guðmundsdóttir: ‘We hebben Lady Lazarus onderverdeeld in vijf secties en deze als een soort pilaren in het programma geplaatst, als rode draad. Daartussen brengen we contrasterende of juist vergelijkbare liederen van andere componisten. We hebben ons hierbij laten inspireren door de verschillende ‘hoofdstukken’ van het gedicht en de compositie; de relatie met het origineel kan abstract, intuïtief of muzikaal gemotiveerd zijn.’

‘In het gedicht gaat een vrouw de confrontatie aan met dood en wedergeboorte, sprekend over de ervaring gebruikt en geobjectiveerd te worden maar er telkens sterker uit te komen. Daarom wilden we thema’s uitdiepen als lijden en verzet. We vonden klaagzangen vol nobel lijden en liederen die de maatschappelijke omstandigheden en de grenzen van het uithoudingsvermogen bevragen. Meditaties over ontzag en terreur, maar ook kreten om bevrijding.’ 

Zo klinken na Reimanns ­indringende zetting van Plaths nonchalante openings­zin over haar derde zelfmoordpoging – ‘I have done it again’ – de berustende liederen Blondel zu Marien van Schubert en Do not Stand by my Grave and Weep van Carol Anne McGowan. Sectie drie, gebaseerd op Plaths nuchtere vers ‘The first time it happened I was ten’, wordt gevolgd door het onthutsende lied Der explodierende Kopf van Christian Jost, over een door een vader verordonneerde zelfmoord.

Guðmundsdóttir: ‘Net als het gedicht zelf kan het programma zo worden gelezen als een krachtige aanklacht tegen het patriarchaat, als een beschrijving van hoe vrouwen worstelen met en tegen overweldigende krachten. Onbedoeld werd Plath een feministisch literair icoon, omdat ze openlijk sprak over haar strijd. Nu is dat gemeengoed, maar in haar tijd was het revolutionair. Haar woorden zijn zo sterk vanwege de rauwe weergave van vrouwelijk lijden en objectivering. Ze bekritiseert ook mannelijke autoriteitsfiguren – ­religieus, patriarchaal, politiek – als destructief en waarschuwt hen door te zeggen dat ze niet langer hun slachtoffer is. Aan het slot van haar gedicht ‘rijst ze op uit de as’ en verslindt ze de mannen die haar hebben beheerst, geschaad of gekleineerd.’
Hierna eindigt het recital met By ­Beauteous Softness van Henry Purcell, een lofzang op de krachtige, maar zachtmoedige manier waarop Queen Mary over Groot-Brittannië heerste – samen met haar man Willem van Oranje. Is dit lied speciaal voor Amsterdam gekozen? ‘Nee’, lacht Guðmundsdóttir, ‘dat is puur toeval, we voeren het uit in elke stad van onze ECHO-Rising Stars-tournee.’

Voor deze concertreeks componeert de eveneens IJslandse María Huld Markan Sigfúsdóttir een nieuw stuk. Waarom zij? ‘Ik wilde al een tijdje met haar werken, María is een veelzijdig musicus. Zij zat in de band Amiina waar ik als tiener veel naar luisterde en werkt al langer samen met Sigur Rós, een band die ook veel invloed op me heeft gehad. Zij leek mij geknipt om een stuk te schrijven dat past bij de thematiek van ons recital.’
‘We hebben haar al ontmoet voor een werksessie, maar ze is nog volop aan het werk [ons gesprek vond in juni plaats, TD]. Ik ben erg benieuwd waar ze mee komt. Misschien gebruiken we interessante effecten voor de snaren in de piano, misschien maak ik wel mijn debuut op een wijnglas. Wie weet! En nee, María maakt geen zetting van het gedicht van Plath, we laten Lady Lazarus aan Reimann.’

Guðmundsdóttir werkt al jaren samen met Kunal Lahiry, met wie ze in 2020 de concertvideo Homescapes maakte. ‘We kennen elkaar sinds onze studietijd in Berlijn. Kunal is een goede vriend en een fantastische pianist; hij kan ontzettend goed luisteren, zowel muzikaal als persoonlijk. We delen een liefde om het standaard recital te bevragen en werken graag interdisciplinair, met dansers en andere kunstenaars. Zo willen we de concertervaring verdiepen. Home­scapes ontstond toen een concertreeks in Carnegie Hall in New York werd afgelast wegens corona. We hadden zo’n sterke behoefte iets te creëren dat we samen met een groep musici ons eerste conceptuele programma realiseerden, rond Apparitions van George Crumb.’

Tijdens concerten werkt Guðmundsdóttir ook vaak multimediaal, met name met zelf geschoten foto’s en video’s van de natuur in IJsland. Heeft ze voor haar ECHO-tournee ook al iets in gedachten? Gaat ze bijvoorbeeld de opnames verwerken die Sylvia Plath maakte van haar gedichten, waaronder Lady Lazarus? Guðmundsdóttir veert op: ‘Toen we voor dit programma kozen, had ik meteen een soort geluidsinstallatie voor ogen bij de liederen. Ik heb de opnames beluisterd en wil me er graag verder in verdiepen. Misschien gaan ze op een of andere manier deel uitmaken van ons programma, maar dat moeten we nog verder uitwerken. Hoe dan ook vormen ze een geweldige inspiratiebron!’