Mozart

De Mozart-liederen waar dit recital mee opent brengen Fatma Said terug naar haar jeugd in Caïro; ze koestert dierbare herinneringen aan de muzieklessen op de Duitse school. Het zijn bovendien liederen die ze als jong meisje al zong bij haar lerares Neveen Allouba, de eerste sopraan van de opera in Caïro.

Over de oplossing uit Mozarts tijd fronsen we nu de wenkbrauwen: ‘Vaders, sluit je dochters op!’

Wolfgang Amadeus Mozart en Allouba kusten samen de zangeres in Said wakker. Met de jaren is haar begrip van de inhoud van deze liederen natuurlijk wel veranderd. Als veertienjarige kun je misschien wel zwijmelen als het viooltje in Das Veilchen, dat hoopt geplukt te worden door een herderinnetje om zich aan haar boezem te kunnen vleien, maar gelukzalig genoegen moet nemen met vertrapt te worden onder haar voeten. Of je inleven in de hoofdpersoon van Als Luise die Briefe ihres ungetreuen Liebhabers verbrannte. Van de vurige woorden op papier zal geen spoor meer overblijven, maar de liefde van de man die ze neerschreef zal nog lang branden in het hart van Luise. De melancholieke gedachten van Abendempfindung over de vergankelijkheid van het leven vragen toch wat meer levenservaring. Het viooltje in dit lied is voor op het graf van een geliefde. Männer suchen stets zu naschen en Der Zauberer gaan eerder over lust dan liefde. Jonge meisjes zijn een makkelijke prooi voor mannen die altijd op zoek zijn naar snoepgoed, maar als je te veel snoept heb je geen honger meer en loop je de grote liefde mis. Over de oplossing uit Mozarts tijd fronsen we nu de wenkbrauwen: ‘Vaders, sluit je dochters op!’

Ravel

De combinatie van kosmopolitisme en nationale trots die Said uitdraagt – ze spreekt vier talen vloeiend, en draagt vaak een gouden hanger in de vorm van het Afrikaanse continent met een diamant op de plaats van Egypte – kenmerkt ook het begin van de twintigste eeuw. Wereldtentoonstellingen brachten exotische kunstmuziek naar Europa, componisten reisden met een fonograaf het land door om volksliederen vast te leggen. Zo werd het grootste deel van het materiaal voor Maurice Ravels Cinq mélodies populaires grecques op Griekse eilanden op een wasrol vastgelegd door een Franse linguïst en vertaald naar notenschrift door collegacomponist Paul le Flem. Ravel arrangeerde de liedjes op verzoek, ter illustratie bij een lezing. De bemiddelaar in dit project was muziekjournalist Michel Dimitri Calvocoressi, die net als Ravel lid was van Les Apaches, een groep kunstenaars die elke zaterdag bijeenkwamen. Ook de dichter Tristan Klingsor (Léon Leclère) bewoog zich in deze kring en met Ravel deelde hij een enorme bewondering voor Nikolaj Rimski-Korsakovs Sheherazade. Klingsor schreef honderd gedichten over de vertellingen van Duizend-en-een-nacht en Ravel koos er drie uit om op muziek te zetten. 

Spanje

In dezelfde periode hadden ook de Spaanse vrienden Federico García Lorca en Fernando Obradors grote interesse in volksmuziek. Obradors schreef tussen 1921 en 1941 vier boeken vol met volksliederen uit verschillende regio’s in Spanje. Del cabello más sutil, uit het eerste boek, is een liefdesverklaring: ‘Van het fijnste haar zou ik een ketting willen maken om je aan mijn zijde te ketenen. Als ik in je huis zou zijn, deed ik me als kroes voor, zodat je lippen zich aan mij zouden drukken als je wilt drinken.’ Hoewel García Lorca vooral als dichter bekend geworden is, studeerde hij ook compositie, met volksmuziek als zijn inspiratiebron. Hij nam in 1931 zijn bewerkingen van de Canciones españolas antiguas zelf op met zangeres en flamencodanseres La Argentinita. José Serrano werd vooral beroemd om zijn zarzuela’s. La canción del olvido is veruit zijn bekendste werk, een eigentijdse romantische komedie met onnavolgbare liefdesverwikkelingen, waarin het lied Marinela, Marinela het muzikale kwartje is dat valt als de ware liefde herkend wordt. Het lied van de Napolitaanse soldaten in de voorstelling was zo aanstekelijk, dat het zich volgens de pers sneller verspreidde dan de Spaanse griep, die ten tijde van de première op het hoogtepunt was. 

Egypte

Najib Hankash, een immens populaire Libanese zanger, schreef een lied op de tekst Aatini al naya wa ghanni (‘Geef me een fluit en zing’) van de Libanees-Amerikaanse schrijver Gibran Khalil Gibran (1883-1931). Het lied werd onsterfelijk gemaakt door de Libanese zangeres Fairuz, een van de grootste namen in de Arabische muziek. En daarmee zijn we terug bij de jeugd van Fatma Said in Caïro. Bizets Adieux de l’hôtesse arabe is een ode aan de Duitse leraren uit haar jeugd. Ze werden verliefd op het land, trouwden soms, maar gingen meestal na een paar jaar met pijn in het hart weer terug naar Duitsland. Het lied doet Said denken aan de tranen in hun ogen bij het afscheid.