De drie componisten van dit programma hebben elkaar niet gekend. Want de levens van ­Johann Sebastian Bach, Joseph Haydn en Johannes Brahms speelden zich af in te ver uiteenliggende tijdperken en geografische gebieden. Toch keek ­Haydn om naar Bach en Brahms naar Bach en Haydn. Toen Haydn in de buurt van de Weense Stephansdom voorzichtig zijn eerste mis op ­papier zette, schaafde Bach in het verre Leipzig in zijn laatste jaar aan zijn Die Kunst der Fuge en Hohe Messe, werken die Haydn nooit gekend heeft. Wel werd Haydn als koorknaap op het ­klavecimbel wegwijs gemaakt met Bachs Das wohltemperierte Klavier [lees daarover meer op pagina 117], net als later Wolfgang Amadeus Mozart en Ludwig van Beethoven.

Vijfentwintig jaar na Bachs dood had Haydn de gewichtige stijl van de Barok achter zich gelaten en was hij de beroemdste componist van Europa geworden. Vanuit zijn isolement in Eisenstadt en het sprookjesachtige paleis Eszterháza nabij het Neusiedlermeer leverde hij de muziek­uitgevers van Europa een groeiende stroom hoogst originele muziek. Zijn strijkkwartetten en symfonieën klonken in Wenen, Parijs, Berlijn, Londen en Amsterdam. Zo ook zijn zes strijkkwartetten van opus 20, die muziekuitgever Johann Julius Hummel in 1779 uitgaf met op het titelblad de afbeelding van een zon en die sindsdien ‘Sonnenquartette’ worden genoemd. 

Het overwegend zonnige Strijkkwartet in D groot, opus 20 nr. 4 is dooraderd met het democratische contrapunt waarmee Haydn de geest van Bach liet voortleven. Het heeft een opvallend lang openingsdeel, met een hoofd­thema dat zich twaalf maten lang aan de luisteraar voorstelt en een uitgebreide doorwerking ondergaat. Het prachtige langzame deel bestaat uit drie ­variaties over een melancholiek thema dat Haydn sotto voce (’met zachte stem’) gespeeld wilde hebben. Op de derde plaats een tegendraads Menuet waarin de volksmuziek uit de omgeving van paleis Eszterháza doorklinkt. De ­finale behoort tot de top van wat Haydn tot dan toe voor strijkkwartet had geschreven, vanwege de enorme schwung en de boeiende combinatie van thema’s en ongebreidelde fantasie.

In 1890 dook onverwachts een van de kostbaarste componistenhandschriften aller tijden op. Het manuscript droeg de datum 1720 en was daarmee toen al antiquarisch. Het had een collector’s item moeten zijn. Maar toen het nota bene aan Johannes Brahms te koop werd aangeboden, sloeg die het aanbod af. Hij twijfelde aan de echtheid, hoewel hij de werken in het handschrift maar al te goed kende: de Son­ates en part­ita’s voor viool solo van Bach. De beroemde Chaconne uit de Tweede part­ita in d klein had hij ruim tien jaar eerder zelfs bewerkt voor piano linkshandig. Maar, beweerde hij, wanneer hij Bachs Chaconne voor viool solo zelf had gecomponeerd, dan zou hij zo geschokt zijn geweest en zo opgewonden dat hij gek zou zijn geworden. 

De geschiedenis van dit handschrift geeft een goed beeld van hoe het met Bachs muziek in de negentiende eeuw gesteld was: ze was bekend bij een ­select groepje van kenners, met name in Duitsland, maar in de rest van Europa zo goed als vergeten. De eerste violist die ze in het openbaar durfde uit te voeren was Joseph Joachim, een goede vriend van Brahms. Hij verzorgde de eerste moderne uitgave die in 1908 verscheen, een jaar na zijn dood. Zo opende Joachim de ontdekkingstocht van de afgelopen eeuw door Bachs geniale vioolsolomuziek. Uit de Tweede par­tita in d klein, BWV 1004 is nu dat beroemde maar ook gevreesde vijfde deel te horen, de Chaconne, die met haar abnormale lengte van 257 maten ongeveer zo lang is als de voorgaande delen samen (!) en uitblinkt door duizelingwekkende variatie en fantasie.

Brahms was een van de grootste kenners van Bachs muziek in de negentiende eeuw. In Wenen voerde hij als dirigent van de Wiener Singakademie diens cantates uit en speelde hij voor Richard Wagner op de piano de Or­geltoccata in F groot voor. Tot aan zijn dood bleef Bach Brahms’ grootste inspiratiebron. Zo eindigt zijn melancholieke Vierde symfonie met een heerlijke passacaglia over een basthema uit Bachs cantate BWV 150, Nach dir, Herr, verlanget mich. 

Maar Brahms was ook een groot kenner van de muziek van Haydn. Hij had het originele handschrift van de zes strijkkwartetten opus 20 in zijn bezit, bestudeerde dat minitieus, voorzag het van aantekeningen en besefte dat het een mijlpaal was in de geschiedenis van het componeren. 

Het late Tweede strijkkwintet in G groot werd door Brahms enige tijd als zijn laatste werk beschouwd. ‘Hoog tijd om maar eens op te houden met componeren’, schreef hij aan zijn uitgever Simrock. Gelukkig hield hij geen woord! Het Tweede strijkkwintet werd geïnspireerd door een reis naar Italië en kwam voort uit schetsen voor een vijfde symfonie die er niet kwam. In zijn favoriete vakantieoord Bad Ischl werkte Brahms zijn aantekeningen uit tot dit strijkkwintet, door goede vriend Max Kalbeck betiteld als ‘Brahms op de Alpenweide’. De sfeer is landelijk, de tempo’s zijn mild en bedaard, en zelfs het scherzo is een gemoedelijke maar toch wat treurige Ländler geworden. In de finale klopt het hart van de Hongaarse dans csárdás, maar wel beheerst en doorweven van een democratisch lijnenspel van de vijf strijkers.