Klaus Mäkelä dirigeert werken van twee componisten die met schijnbaar speels gemak een meeslepend verhaal kunnen vertellen, mede dankzij hun virtuoze orkestratie­kunst. Muziek van Andrew Norman speelt het Concertgebouworkest voor het eerst. Werken van Richard Strauss stonden al talloze malen op het programma. 

Al tijdens een van de eerste concerten van het Concertgebouworkest, op 22 november 1888, zette chef-dirigent Willem Kes muziek van de nog jonge Strauss op de lessenaar. In hetzelfde jaar voltooide deze zijn opzienbarende symfonische gedicht Don Juan, dat zijn reputatie vestigde. Kes dirigeerde Don Juan dertien maal, de eerste keer op 12 maart 1891 en de laatste keer in 1895, het jaar dat Willem Mengelberg hem opvolgde. Deze bleek een nóg enthousiaster pleitbezorger voor Strauss. In 1897 werd de Duitser voor het eerst gestrikt om bij het orkest eigen werk te komen dirigeren, waaronder Don Juan – nog veertig (!) concerten zouden volgden – en in 1898 gaf Strauss uiting aan zijn waardering door zijn nieuwe werk, Ein Heldenleben, aan Mengelberg en zijn Amsterdamse orkest op te dragen.

Strauss’ ambitieuze symfonische gedichten werden toentertijd als moeilijk, zwaar en modern beschouwd. Dat we er inmiddels al vele jaren met veel plezier naar luisteren (zo stond Don Juan al 275 keer bij het Concertgebouworkest op de lessenaar) hebben we grotendeels te danken aan dirigenten als Kes en Mengelberg, die volhardden in hun artistieke koers. Het illustreert het belang van het blijven spelen van eigentijdse muziek, desnoods tegen de stroom in. Zoals Klaus Mäkelä zegt: ‘Dat is óók een belangrijke traditie van het Concertgebouworkest: het spelen van de meesterwerken van morgen.’

Net als destijds Richard Strauss maakt de Amerikaanse componist Andrew Norman naam met vindingrijke verhalende werken, waarin traditioneel-klassieke en moderne klanken en technieken hand in hand gaan. Zeker sinds Norman in 2017 vanwege zijn orkestwerk Play de prestigieuze Grawemeyer Award kreeg uitgereikt, is zijn muziek ook regelmatig buiten de Verenigde Staten te horen. Zo bracht de Berliner Philharmoniker in juni 2017 de première van Normans kinderopera A Trip to the Moon en hield Jörgen van Rijen – solotrombonist van het Concertgebouworkest – in september 2024 met het Lucerne Festival Contemporary Orchestra zijn Tromboneconcert ten doop onder leiding van George Benjamin.

Wie bespeelt wie in Normans Play?

Norman vertelt graag muzikale verhalen, maar dan met gebruikmaking van de non-lineaire montagetechnieken uit moderne films en games. Dat gebeurt ook in Play, waarvan we de titel heel letterlijk mogen nemen, op meerdere niveaus. Spelen, de fysieke handeling van het bespelen van een muziekinstrument, is bijvoorbeeld een belangrijke inspiratie. Maar, licht Norman toe, ‘ik ben ook gefascineerd door hoe het orkest, als ‘meta-instrument’, wordt bespeeld, hoe de vele bewegende delen en mensen met elkaar, tegen elkaar of los van elkaar kunnen spelen. Het woord ‘spelen’ impliceert plezier, kolder en een kinderlijke uitbundigheid, maar kan ook wijzen op een duistere kant van intermenselijke relaties: manipulatie, controle, bedrog en de vele vormen van poppenspelersdynamiek die te extrapoleren zijn uit de communicatieketen componist-dirigent-­orkest-publiek’. 

Wie bespeelt wie? De slagwerkers ‘bespelen’ in Play hun orkestcollega’s, ‘zoals ze zelf ‘bespeeld’ worden door de dirigent, die op zijn beurt weer ‘bespeeld’ wordt door de partituur. Specifieke slagwerkinstrumenten fungeren als triggers die andere spelers aan- en uitzetten, waardoor ze harder of zachter, vooruit of achteruit, sneller of langzamer gaan spelen. Ze zorgen ervoor dat de muziek terugspoelt en dingen opnieuw probeert, heen en weer springt in de verhaalstructuur of zelfs van kanaal wisselt. Zo moeten we spelenderwijs met z’n allen een weg uit het labyrint vinden, naar een hoger niveau van het spel (of van het leven). Niet voor niets heten de delen Level 1, 2 en 3.

Met Don Juan publiceerde Richard Strauss op vijfentwintigjarige leeftijd zijn eerste echte symfonisch gedicht. In navolging van Franz Liszt baseerde Strauss zich op een gegeven uit de literatuur: het gelijknamige, onvoltooide toneelstuk in versvorm van Nikolaus Lenau uit 1844. Hoewel Strauss het verhaal niet op de voet volgt, legt hij wel de link met het toneelstuk door in de partituur enkele citaten op te nemen. Wat Strauss in Don Juan vooral heeft ­weergegeven, is een portret van een man die zijn zoektocht naar de ideale vrouw voortzet in de wetenschap haar nooit te vinden. Hoewel de invloed van Richard Wagner nog sterk aanwezig is, wist Strauss direct alles wat zijn symfonische gedichten tot een uniek oeuvre maakt te presenteren. De schitterende lange melodielijnen, de rijke harmonische taal, de ritmische vitaliteit en bovenal het gevoel voor muzikaal drama. Bovendien bevrijdde hij zich van het juk van de traditionele vormen door zijn werk te organiseren in verhalende delen. Deze episoden worden in Don Juan bijeengehouden door het direct aan het begin gepresenteerde thema dat Don Juan zelf representeert. Na een tweetal liefdesscènes komt Don Juan op een gemaskerd bal terecht en speelt Strauss met de verschillende thema’s totdat Don Juan zich op de begraafplaats bevindt en het beeld van de edelman die hij ooit doodde balorig aan tafel uitnodigt. Diens zoon verschijnt en Don Juan sneuvelt in het onvermijdelijke duel. Een prachtig coda markeert het einde van een leven vol pracht, praal en opwinding.

Sentimenteel, humoristisch en een tikje pikant. Is het een wonder dat het operapubliek al een eeuw lang wegloopt met Der ­Rosenkavalier? ‘Dit zal klinken als olie en boter’, schreef Richard Strauss nadat hij het libretto van Hugo von Hofmannsthal had gelezen. Na in twee sensationele opera’s respectievelijk de perverse Salome en de wraakzuchtige Elektra te hebben belicht, concentreerde hij zich op een aristocratische Weense dame van middelbare leeftijd die een affaire heeft met een veel jongere minnaar. Die moet zij aan het einde van de opera afstaan aan een jonge vrouw die haar dochter had kunnen zijn. Vervuld van weemoed verzoent zij zich met haar lot. En passant krijgt een veel oudere, lompe huwelijkskandidaat een lesje en druipt af. Ondanks de weelderige orkestbezetting slaagt Strauss erin zwaarte in de muziek te vermijden. Behalve aan de niet aflatende walsritmes is dat te danken aan het transparante koloriet met een prominent aandeel van instrumenten als fluit, harp en celesta. Strauss zelf stelde spoedig na de succesvolle première van zijn opera een orkestsuite samen, en na hem hebben diverse dirigenten hun eigen selectie gemaakt.