Brahms: Eerste cellosonate

Johannes Brahms oriënteerde zich in zijn muziek graag op het verleden. Het heden, laat staan de toekomst, interesseerden hem niet zo. Hij was het dan ook die in de negentiende eeuw, in de hoogtijdagen van de Romantiek, Bach en Händel bestudeerde, een nieuwe uitgave verzorgde van motetten van Mozart en, voor die tijd haast excentriek, een dikke band Scarlatti-sonates bezat. Kroon­juweel van zijn eigen bibliotheek was het handschrift van Mozarts Symfonie nr. 40 in g klein, KV 550. In het voorbije groef hij zijn schatten op. En dat merk je in zijn composities. Brahms beproeft de grote oude vormen en genres. Allegretto quasi Menuetto heet het tweede deel van zijn Eerste cellosonate. Anno 1862 deed bijna niemand meer zoiets, maar Brahms verwijlde graag bij deze oude, elegante barokdans. En de finale is een heuse fuga.

Friedrich Nietzsche noemde Brahms ‘de eunuch van de muziek’

Beethoven en Mozart hadden daar ook in uitgeblonken, maar de gloriedagen van deze kunstvorm lagen één tot anderhalve eeuw terug: bij Johann Sebastian Bach. Brahms blaast haar nieuw leven in. Het hoofdthema is zelfs rechtstreeks ontleend aan Contrapunctus XIII uit Bachs Die Kunst der Fuge – nadat het begin van het eerste deel al aanknoopte bij Contrapunctus III. Opmerkelijk is ook dat deze sonate geen echt langzaam deel heeft. De noodzakelijke pas op de plaats is het ‘quasi menuetto’. Daar staat tegenover dat het uitgebreide eerste deel enkele bijna mahleriaans-­verzaligde passages van grote rust bevat.

Brahms: Derde vioolsonate

Heeft Brahms alle drama dat een romantisch componist kan ontlokken aan het samenspel van piano en viool bewaard voor zijn derde en laatste vioolsonate? De eerste twee waren vriendelijk en zachtaardig; nu zien trieste gedachtenschimmen hun kans schoon, spelen demonen op, kan melancholie niet langer worden bedwongen. De uitbarstingen zijn abrupt – zoals in de doorwerking van het eerste deel, waar de piano ongewoon lang een afwachtend org­elpunt, nee, twéé org­elpunten aanhoudt en dan opeens hartstocht oplaait. Geschrokken wisselen eerste en tweede thema in de reprise opeens van plaats… Meest dramatisch is de grootse finale, het zwaartepunt van de sonate. De twee middendelen zijn eerder aforistisch te noemen; vooral het Adagio lijkt weinig meer dan een aanduiding.

Het dramatische, melancholieke karakter van de Derde vioolsonate werd direct al opgemerkt. Niet altijd op zachtzinnige wijze. Friedrich Nietzsche beledigde Brahms naar hartenlust, noemde hem ‘de eunuch van de muziek’, uit wiens composities ‘de melancholie van de impotentie’ sprak. Hoewel vrienden Brahms verzekerden dat hij zich niets hoefde aan te trekken van iemand ‘die nog eens in het gekkenhuis zou belanden’ (wat ook zou gebeuren), was hij toch aangedaan. Maar gelukkig, Clara Schumann schreef hem prompt: ‘Wat voor schitterends heb je ons gegeven.’ Brahms besloot aan de woorden van een wijze en getalenteerde vrouw te hechten en niet aan wat verbale stuiptrekkingen van een complexe filosoof.

Schumann: Arabeske

We laten Brahms even los en horen zijn vriend en mentor Robert Schumann, die in 1838 in Wenen verbleef. Hij was zijn woonplaats Leipzig ontvlucht vanwege de lastige kwestie met zijn schoonvader Friedrich Wieck, die niet wilde dat hij met diens dochter Clara trouwde, en die hun voorgenomen huwelijk met alle middelen dwarsboomde – een paar jaar later zou ze toch Clara Schumann worden. Per brief hield Schumann Clara op de hoogte van zijn reilen en zeilen. ‘Ik componeer nu een Rondolette […] en andere kleine dingen […] die ik op een leuke manier aan elkaar wil rijgen onder de titel ‘kleine Blumenstücke’, zo’n beetje zoals je een serie schilderijen noemt.’ Ranke pianostukken, waarvan er één Arabeske zou gaan heten. Het begrip verwijst naar het uit de beeldende kunst bekende versieringsmotief, vaak bestaande uit een sierlijke lijnvormige tak met bladeren en bloemen. ‘Delicaat – voor vrouwen,’ zou Schumann er later een beetje denigrerend naar verwijzen. In Wenen leek hij afstand te nemen van zijn eerdere, vaak ‘mannelijkere’, virtuozere idioom. ‘Noem mij voortaan géén Jean Paul II of Beethoven II meer, ik wil tien keer kleiner zijn dan zij’; hij wilde niet meer met die twee titanen – de één op literair, de ander op muzikaal gebied – worden geassocieerd ‘maar slechts met mijzelf’.

Brahms: Derde pianotrio

Brahms vierde op een typische manier vakantie: hij werkte dan juist extra hard. Zoals in die zomer van 1886, toen hij in Hofstetten aan de Thunersee in Zwitserland verbleef. Hij huurde er een kamer met prachtig uitzicht op het meer en de bergen. En componeerde. De Tweede cellosonate, de Tweede vioolsonate, het eerste deel van de Derde vioolsonate, en het Derde pianotrio. Wat een zomerse oogst! Eindelijk had hij weer gelegenheid om, nadat hij het genre vier jaar had laten rusten, kamermuziek te schrijven – wat hij toch het liefste deed. 

Het Derde pianotrio is typisch voor de late Brahms. Was ‘expansie’ het woord om zijn vroegere muziek mee aan te duiden – denk aan het eerste deel van de Eerste cellosonate – nu schijft hij compact, geconcentreerd, soms bijna no nonsense. Vier delen heeft het Derde pianotrio maar die duren bij elkaar aardig wat korter dan de drie van de Eerste cellosonate. Zeer Brahms is de soms bruuske humor, zoals de plotselinge klap waarmee het tweede deel eindigt. Brahms is ook de toon van het Andante, bijna een volksliedje. Met de voortdurende maatwisselingen – met als algemene tendens 3/4 plus twee maal 2/4 – versterkt hij de associatie met volksmuziek nog eens.