De Achtste symfonie in b klein, beter bekend als de ‘Unvollendete’, is de afgelopen anderhalve eeuw uitgegroeid tot de populairste en meest geliefde symfonie van Franz Schubert. Toch duurde het enige tijd voor het werk zijn weg naar de concertpodia had gevonden; de ‘Unvollendete’ werd pas zevenendertig jaar na Schuberts dood voor het eerst uitgevoerd. Er blijven veel vragen onbeantwoord over de totstandkoming van de compositie. Het manuscript van de eerste twee delen is bijvoorbeeld gedateerd op 30 oktober 1822, zes jaar voordat de componist overleed. Het derde deel is onvoltooid gebleven. Verder was er geen enkel document te vinden dat aan de symfonie refereerde, tot een briefwisseling uit 1842 tussen de bezitter van het manuscript en zijn broer een eind maakte aan de stilte rond de onvoltooide symfonie.
Voor wie schreef Schubert deze symfonie? Waarom stopte hij na het componeren van twee delen? Het zijn raadsels die bijgedragen hebben aan de bijzondere status die de ‘Unvollendete’ in het gehele symfonische repertoire inneemt. 

In het eerste deel vinden we twee hoofdthema’s die een uitstekend voorbeeld vormen van de schoonheid en onvergetelijkheid van Schuberts melodieën. De symfonie begint met een melodie die door de cello’s en contrabassen onbegeleid wordt ingezet. Het bekende tweede thema verschijnt voor het eerst in maat 42 en heeft dankzij een gepuncteerd ritme met nadruk op de tweede tel een dansant karakter als contrast. 

De voor een symfonie ongebruikelijke toonsoort b klein werd in de achttiende eeuw als bizar, onbehaaglijk en zelfs uitgesproken zwaarmoedig bestempeld. Schubert gebruikte deze toonsoort dan ook voor enkele van zijn meest aangrijpende liederen, zoals Abschied, Nur wer die Sehnsucht kennt en Einsamkeit. Ook de toonsoort van het tweede deel van de ‘Unvollendete’, E groot, is opmerkelijk omdat deze vrij ver afstaat van die van het eerste deel. Schubert schreef in deze toonsoort veel liederen met als onderwerp liefde, bloei en dromen. Enkele voorbeelden zijn Erwartung, Sprache der Liebe en Der Lindenbaum. Het positieve en idyllische karakter dat deze liederen uitstralen, vinden we ook terug in het langzame deel van de ‘Unvollendete’. De instrumentatie is hier zeer rijk, maar omdat Schubert de nadruk legt op duetten tussen instrumenten uit de buitenste registers wordt de muziek nooit te zwaar.

Franz Schubert, geschilderd door zijn vriend Leopold Kupelwieser, jaartal onbekend

De première van Sergej Prokof­jevs Eerste pianoconcert, in 1912, veroorzaakte groot ­tumult. En meer nog zijn keuze het werk in 1914 te spelen tijdens het Anton Rubinstein-concours, in plaats van een meer gebruikelijk virtuozenconcert. Prokofjev won overigens: geen van de juryleden kon hem op feilen betrappen, ook al lazen ze mee in de partituren die hij speciaal voor de gelegenheid had laten drukken.

Volgens zijn autobiografie had Prokofjev Nikolaj Rimski-Korsakovs pianoconcert als vertrekpunt gebruikt voor de compacte vorm, die hij omschreef als een ‘sonate-allegro, met een opening die na de expositie en aan het slot wordt herhaald, en met een kort andante voorafgaand aan de doorwerking, die op haar beurt de gedaante van een scherzo aanneemt, en een cadens als inleiding voor de reprise’. Hoe juist deze bliksemanalyse ook is, zij gaat voorbij aan de eigengereide inrichting van de muzikale structuur. Veel details zijn terug te voeren op de ritmiek van het openingsthema en op de motorische bewegingen, virtuoos loopjeswerk en ritmes van drie-tegen-twee noten uit de eerste pianosolo. Er zijn min of meer ‘traditionele’ elementen – waaronder een soms skrjabineske chromatiek en een majestueus openingsgebaar à la Tsjaikovski – maar Prokofjev vermijdt doelbewust zijn thema’s te ontwikkelen. Wel verschuift de grondtoon in moordend tempo – in de finale in precies de omgekeerde richting als aan het begin.  

Prokofjevs Eerste pianoconcert heeft tot nog toe slechts zes keer bij het Concertgebouworkest op het programma gestaan. Bij de eerste uitvoering, op 28 januari 1932, was Sergej Prokofjev zelf de solist. Prokofjev dirigeerde bij die gelegenheid ook zijn Pas d’acier, verder stond het concert onder leiding van Pierre Monteux. De laatste uitvoering was op 23 juni 2017 onder Pietari Inkinen met Alexander Gavrylyuk als solist.

In de lente van 1802 trok Ludwig van Beethoven naar het plattelandsdorp Heiligenstadt. In plaats van de helende werking van de rust en de gezonde buitenlucht die hij er op doktersadvies zocht, kwam hij terecht in een diepe depressie. Een geloofs- en identiteitscrisis ten gevolge van zijn opkomende doofheid zette hem aan tot het schrijven van het beroemde ‘Heiligenstädter Testament’, een openhartige maar nooit verstuurde brief aan zijn broers. 

Beethovens Tweede symfonie is vooral een uiting van een diep verscholen kracht om zichzelf te overwinnen

De Tweede symfonie, die in dezelfde periode ontstond, is geen rechtstreekse neerslag van Beethovens geestes­toestand maar typerend voor de toewijding waarmee hij zijn kunst als het hoogste goed bejegende. Het was voor hem zelfs de enige uitweg om zich te distantiëren van de psychologische afgrond waarin hij zich bevond. Vaak beschreven als een zonnig werk, is deze symfonie vooral een uiting van een diep verscholen kracht om zichzelf te overwinnen. Net die houding markeert het verschil tussen Beethoven en zijn voorgangers. Er zijn nog wel invloeden van Haydn en Mozart, maar ze zijn verwaarloosbaar in de overheersend progressieve geest van het werk.

De langzame inleiding is merkbaar langer uitgewerkt en vormt een reservoir van thematische kerngedachten van de symfonie. Het aansluitende Allegro kenmerkt zich door een lustig, veerkrachtig eerste thema en een fier, viriel tweede thema. In het Larghetto contrasteren twee melodische bouwstenen: het eerste ingehouden poëtisch en het tweede lyrisch door de cello’s uitgedragen. Beethoven voegt er nog een derde gedachte aan toe, waarmee hij het geheel tot een prachtige climax brengt alvorens terug te keren tot het vertrekpunt. Voor het derde deel mag voor het eerst de aanduiding Scherzo het klassieke Menuet vervangen. Niet minder dan een boud statement, een onstuimige dans in de armen van de toekomst. Beethoven zet de puntige accenten en de keuze voor kleurrijke interventies van de blazers nog vindingrijker door in de finale. De gedurfde orkestrale vaart wordt net voor het razende slot even afgeremd voor een zangerig intermezzo.