In 1975 ontstond de traditie om jaarlijks de Kerstmatinee van het Concertgebouworkest live op televisie uit te zenden, aanvankelijk dankzij de NOS en Eurovisie. Sinds 1990 trekt het orkest hierin op met ­AVROTROS. Deze vijftigste Kerstmatinee sinds 1975 (één concert verviel vanwege corona) vieren we met nachtelijke instrumentale verhalen onder leiding van Klaus Mäkelä. In Lydische nacht van de ­Nederlander ­Alphons Diepenbrock wordt een ­herder geplaagd door nachtelijke ­visioenen. In 1888, het jaar van oprichting van het Concert­gebouworkest, ­bekroonde Rimski-­Korsakov zijn oeuvre met het op de verhalen van Duizend-en-één-nacht gebaseerde Sheherazade.

Nederland had sinds Jan Pieterszoon Sweelinck (1561-1621) geen componist van betekenis meer voortgebracht, tot Alphons Diepenbrock verscheen: een gesjeesde leraar klassieke talen die zich liet inspireren door de renaissancepolyfonie van Palestrina, de laatromantiek van Mahler en de klankschilderingen van ­Debussy. Hij onderhield vriendschappen met Gustav Mahler en met de eerste dirigent van het Concertgebouworkest, Willem Mengelberg. Tussen 1900 en 1920 stonden zijn composities regelmatig op de lessenaar. En soms mocht hij zelf ook het orkest in eigen werk dirigeren, zoals op 22 en 25 januari 1914 Lydische nacht met zang en declamatie van bariton Gerard Zalsman. Volgens biograaf Eduard Reeser was het de laatste schakel in een reeks symfonische liederen die tussen 1899 en 1913 ontstonden. Diepenbrock had ‘in het van antieke geest vervulde gedicht van zijn leerling en vriend Balthazar Verhagen de stof voor een dramatisch conflict gevonden, dat hem persoonlijk na aan het hart lag’, aldus Reeser, ‘namelijk de ‘tegenstelling tussen de koude majesteit der maan en het overkropte gemoed van de herder, die in de nachtstilte het tumult zijner eigen Sehnsucht voelt opkomen’, zoals hij de dichter schreef’. Het gedicht vindt u hier.

Alphons Diepenbrock in Laren, 1911; Stadsarchief Amsterdam

Om weer te geven wat de herder doormaakt, gebruikt Diepenbrock leidmotieven die stemmingen muzikaal duiden. Zo drukt een melodie in de althobo en de oboe d’amore het ‘in d’eenzaamheid verdroomd’ zijn van de herder uit. In de sonore drieklanken van de hoorns horen we ‘de lange zomerdag’, en in de onrustige contrabassen ‘het aanzwellen van de Duisternis’, aldus Reeser. Artemis, de godin van de Maan, herkennen we aan een glanzend, voortdurend tussen vierkwarts- en vijfkwartsmaat wisselend thema (viool­flageoletten, piccolo, harp en trombones). De onrust die nachtelijke visioenen in de stille ziel van de herder teweegbrengen wordt weergegeven in bassen en houtblazers. Tegen het slot brengt het ‘dag-motief’ van de hoorns zonnigheid en warmte in de muziek terug.

Het zijn deze leidmotieven die het Reeser toestonden in 1983 een puur instrumentale bewerking te maken. De eerste uitvoeringen van dit symfonische gedicht vonden plaats tussen 29 februa­ri en 2 maart 1984 onder leiding van Hans Vonk. Een geplande uitvoering tijdens de Kerstmatinee van 2020 onder Fabio Luisi werd vanwege covid-19 geannuleerd.

Als een van de vijf leden van het ‘Machtige Hoopje’ (letterlijker vertaald: de ‘Machtige Handvol’) deed Nikolaj Rimski-­Korsakov er vanaf jonge leeftijd alles aan om een nationale Russische stijl te ­propageren. Dit moest tegenwicht bieden aan West-Europese en ‘academische’ invloeden, zoals met name evident bij Pjotr Tsjaikovski. Daarom had Rimski-­Korsakov zich ook laten overhalen hoogleraar compositie en instrumentatie te worden aan het Conservatorium van Sint-Petersburg. Hij onderwees componisten als Anatoli Ljadov, Aleksandr Glazoenov, Nikolaj ­Mjaskovski, Sergej Prokofjev, Igor Stravinsky én de Italiaan Ottorino Respighi. Daarnaast zette hij zich vaak belangeloos in voor zijn geestverwanten.

Hij bewerkte en voltooide talloze werken, waaronder de opera’s Vorst Igor van Aleksandr Borodin en Boris Godoenov van Modest Moesorgski. Al dat doceer- en arrangeerwerk ging ten koste van zijn eigen ontwikkeling als componist, en rond 1874 begon hij aan grondige zelfstudie om zijn studenten voor te blijven. De ironie wil dat hij het meest leerde van de ‘westerse’ Tsjaikovski.

In de jaren 1880 besefte Rimski-­Korsakov dat hij inmiddels veel ervaring had opgedaan die hij best ook eens op zijn eigen werk kon toepassen. Zijn orkestratiekunst ‘had een aanzienlijke mate van virtuositeit en warme sonoriteit bereikt’, lezen we in zijn memoires. Daarnaast strekte zijn interesse in nationale muzikale identiteiten zich inmiddels uit naar streken ver buiten Rusland. Beide ontwikkelingen zien we duidelijk terug in de drie grote orkestwerken die hij schreef in 1887 en 1888, waaronder Sheherazade.

Die symfonische suite is geïnspireerd op het beroemde Duizend-en-één-nacht, een verzameling verhalen uit het Midden-Oosten, ingebed in een raamvertelling: sultan Sjariaar bemint iedere nacht een nieuwe vrouw om haar de volgende ochtend te laten doden (zodat ze niet de kans krijgt hem te bedriegen), maar de Perzische prinses Sjeherazade is slim. Iedere nacht begint ze een nieuw verhaal te vertellen om te stoppen bij een cliffhanger, zodat Sjariaar haar laat leven om het vervolg niet te missen. Na 1001 nachten is de sultan genezen van zijn waanzin en trouwt hij met Sjeherazade.

Rimski-Korsakovs sensuele, ­weelderig georkestreerde muziek sleept de luisteraar onherroepelijk mee naar een geïdealiseerde ‘oosterse’ wereld. In vier episodes zijn met wat fantasie verhalen uit de bundel te herkennen, al hoopte de componist dat de luisteraar het werk als een symfonisch geheel zou opvatten. Hij had de delen dan ook geen programmatische titel willen geven; Ljadov en anderen adviseerden hem om dat – geheel volgens de tijdgeest – wél te doen. 

De belangrijkste structurele elementen zijn de twee contrasterende thema’s die we aan het begin horen: het barse, hoekige thema van de sultan (trombones en lage houtblazers) en – vooral – het etherische Sjeherazade-thema (solo­viool en harp). Dat intieme thema verbindt de verhalende episodes aan elkaar als een geduldige vertelster. Aan het slot worden de twee thema’s met elkaar verknoopt – ze zijn tot elkaar gekomen en zullen als één verdergaan.

De eerste uitvoering werd op 26 september 1901 gedirigeerd door Willem Mengelberg, de laatste uitvoeringen waren op 29 oktober 2015 in ­Amsterdam en vervolgens op ­tournee in Japan, met als slotconcert 13 ­november in Tokio, onder leiding van Gustavo Gimeno.