Hebben vogels mensen geleerd muziek te maken, zoals eeuwen­oude mythes over de hele wereld suggereren? In elk geval hebben ze de mensen al zo lang als we weten van inspiratie voorzien. In muziek worden vogels aanbeden en bezongen. Hun klanken worden geïmiteerd, van koerende duiven tot kakelende kippen. Het meest tot de verbeelding spreekt het welluidende gezang van vogels als merel, roodborst en nachtegaal. Dat wil nog wel eens (ver)leiden tot bijzonder mooie en virtuoze solo’s.

Vroege vogels: Beethoven

De meeste vogels zingen in de lente. Dan moeten er immers partners worden gelokt en territoria worden bewaakt. Sommige vogels laten voor het ochtendgloren al aan soortgenoten weten dat ze er nog zijn. Andere soorten worden wat later wakker. Zo stapelt zich geleidelijk een kakofonie van vogelzang op: het ochtendkoor. Wie dat op z’n hoogtepunt wil horen, moet vroeg naar buiten.
Geen wonder dat we vogels vooral associëren met de lente en de ochtend. Vogelzang kondigt het licht aan, een nieuwe dag, maar ook nieuw leven. Daarom worden we er zo blij van.
Ludwig van Beethoven hield van wandelen in de natuur, en werd óók blij van vogelgeluiden. In het idyllische tweede deel van zijn Zesde symfonie ‘Pastorale’ laat hij nachtegaal, kwartel en koekoek imiteren. Omdat Johann Nepomuk Hummel de symfonie enkele jaren na Beethovens dood arrangeerde voor pianotrio en fluit, kunnen musici van het Concertgebouworkest er vanavond in de Kleine Zaal delen uit spelen. Na het eerste deel, waarin we aankomen op het platteland, blijven de musici daar een tijdje ronddwalen om samen met het publiek vogels te zoeken in muziek van Beethovens voorgangers én opvolgers.

Vogels van vroeger

In de Barok zijn veel voorbeelden te vinden van korte karakterstukken waarin dieren worden geïmiteerd. Een aviair hoogtepunt is de Sonata representativa van componist en vioolvirtuoos Heinrich Ignaz Franz von Biber. Wat hij uit de vioolkast haalt is ongelofelijk: de zoete trillers van de nachtegaal (inclusief de typerende zachte, crescendo openingsnoten), de koekoekende koekoek, het ‘kwik-me-dit’ van de kwartel, het gekakel van een kip afgewisseld met een kukelende haan… Maar ook (gewoon, omdat het kan) een kwakende kikker, een miauwende kat en een galopperende musketier. Om dat allemaal te imiteren moet violiste Jae-Won Lee soms speeltechnieken toepassen die eeuwen later nog steeds modern overkomen.

Als het gaat om het imiteren van vogels in composities is Olivier Messiaen de onbetwiste koning

Vogels staan van oudsher voor vrijheid. Het Catalaanse kerstliedje El cant des ocells (‘Het zingen van de ­vogels’) werd in handen van de legendarische cellist Pablo Casals een symbool voor het verzet tegen dictatoriale regimes. Vanaf de jaren 1930 begon hij ieder concert met deze melodie. In de tekst van het oorspronkelijke liedje reageren talloze vogels op de geboorte van het kindje Jezus in Bethlehem.

Olivier Messiaen noteert vogelgeluiden

Over vogelsymboliek gesproken: tortelduiven staan natuurlijk voor liefdes­geluk. Barokcomponist Michel Pignolet de Montéclair bezingt in een gedragen fluitmelodie de dolgelukkig koerende zomertortels. 

Twintigste-eeuwse vogels

Ook in muziek van de afgelopen eeuw figureert de wonderlijke klankwereld van de vogels. Vooral bij Franse componisten, die zich altijd al graag door de natuur lieten inspireren. In D’un ­matin de printemps (‘Van een voorjaarsochtend’) van Lili Boulanger horen we de dag ­ontwaken, mede doordat de springerige viool- en cellomelodieën doen denken aan vogelzang. Na verloop van tijd klinken ook duisterder tonen mee. De zeer getalenteerde componiste, die als eerste vrouw ooit de befaamde Prix de Rome won, was al jaren doodziek en zou al op 24-jarige leeftijd overlijden. Dat een van haar laatste werken zo fris en levendig klinkt, zegt veel over haar veerkrachtige persoonlijkheid.

De Zuid-Koreaanse componist Isang Yun componeerde voor zijn kleindochter een suite van vijf solovioolstukjes, waarvan één over een ‘klein vogeltje’. Wat voor vogeltje is onduidelijk, maar mooi is het wel. Droeviger van aard is Oiseaux tristes van Maurice Ravel, waarvan de melancholieke, rusteloze pianoklanken volgens de componist ‘verdwaalde vogels in de apathie van een somber woud tijdens de heetste uren van een zomerdag’ oproepen.

Als het gaat om het imiteren van vogels in composities is Olivier Messiaen de onbetwiste koning. Voor deze even vrome als innovatieve Fransman waren de vogels een goddelijke stem uit de hemel. Vanaf de jaren 1970 liet hij soms hele volières met tientallen soorten tegelijk horen. Een vroege voorloper daarvan was Le Merle noir, waarin hij merelzang verbindt met Arnold Schönbergs twaalftoonstechniek. Ondanks de strenge ordening klinkt het bijna als een improvisatie. 

Stilte, storm en opklaring

We komen even tot rust met een melancholieke treurzang op de cello, toegeschreven aan de beroemde Franse barokcomponist en gambist Marin ­Marais. Clément Peigné laat horen dat zijn onsterfelijke melodieën voor viola da gamba het ook heel goed doen op de cello. ‘Ik heb mijn eigen arrangement van Les Regrets gemaakt omdat de partituur moeilijk te vinden is. Het origineel is in e klein, en klinkt door zijn open kwinten te helder op een cello. Ik speel het in f klein, dat geeft een meer omfloerste klank, donker en intiem.’

Het is een stilte voor de storm, want teruggekeerd in Beethovens pastorale landschap worden we overvallen door een flinke onweersbui. Gelukkig klaart de boel al gauw weer op. Heel treffend, de titel die Beethoven meegaf aan het slotdeel van zijn Zesde symfonie: ‘Vreugde en dankbare gevoelens na de storm’. In de natuur beginnen vogels bij zo’n opklaring te zingen – alsof de dag opnieuw begint.