Het is alweer tien jaar geleden dat Caroline Strumphler – inmiddels 35 jaar aanvoerder van de tweede violen van het Concertgebouworkest – samen met haar man Rolf Somann, germanist en neerlandicus, in de serie Close-up een programma verzorgde rond de Kafka-­Fragmente van György Kurtág. ‘Dus toen er een oproep voor orkestleden kwam om ­nieuwe ideeën aan te dragen voor kamermuziekprogramma’s vond ik dat het wel weer eens tijd werd’, legt Strumphler uit. ‘Ik wilde graag ­Verklärte Nacht van Arnold Schönberg en Metamorphosen van Richard Strauss in kleine bezetting spelen.’ Somann: ‘Dat was al heel lang je droom.’ ‘En het is prachtige muziek die je prima kunt beluisteren zonder er iets over te weten; het verdriet, de liefde en de rouw herkent iedereen. Maar met het Kafka-programma hebben we ervaren dat met de verhalen van Rolf de muziek een extra lading krijgt: het publiek wordt de muziek ingezogen. Daardoor maakten de Kafka-Fragmente van Kurtág destijds veel indruk.’ 

Strumphlers idee werd door de kamer­muziekcommissie van het Concert­gebouworkest met open armen ontvangen en zij kwamen met het verzoek om het programma op 4 mei als herdenkingsconcert uit te voeren. ‘Daar moesten we even over nadenken, het krijgt dan toch een heel andere lading. Voor Rolf, als geboren Berlijner, was het wat ongemakkelijk.’ Somann legt uit: ‘Ik woon al ruim veertig jaar in Nederland en heb de Nederlandse nationaliteit. Tijdens een herdenking van de Februaristaking werd mij een keer toegevoegd ‘Wat doe jíj hier?’ Dat vond ik heftig.’ Ze besloten samen om het toch te doen.

Verdiepen

Als we aan de eetkamertafel praten over de componisten, de muziek, de oorlog, verlies en hoop moeten de repetities nog beginnen. Maar Strumphler en Somann verdiepen zich dan al meer dan een jaar in de muziek en de verhalen erachter. Ze lazen boeken en bekeken documentaires en films. In Wenen hadden ze in mei 2024 een goed gesprek over oorlog, keuzes maken en herdenken met schrijver, filosoof en historicus Philipp Blom, zelf zoon van een Duitse vader en een Nederlandse moeder. Ook bezochten ze daar het Arnold Schönberg Center. Strumphler: ‘Door naar relevante plekken te gaan ontdek je altijd weer nieuwe dingen. Zo wist ik bijvoorbeeld niet dat de Joodse componist Arnold Schönberg zich aanvankelijk bekeerd had tot het protestantisme. Pas nadat hij gevlucht was, bekeerde hij zich tot het joodse geloof.’ Somann maakte speciaal voor dit concert een nieuwe vertaling van het gedicht van Richard Dehmel dat door Schönberg verklankt werd. ‘Ik probeer zo letterlijk mogelijk bij de oorspronkelijke tekst te blijven, zonder betekenis op te offeren aan metrum en rijm. Soms roept een archaïsch woord juist de goede sfeer op.’ Strumphler: ‘Het begint met de angst en het verdriet van de vrouw uit het gedicht, die bang is de liefde van haar leven te verliezen omdat ze het kind van een ander in zich draagt. Dan volgt een Generalpause, een moment van stilte, voordat de muziek transformeert naar majeur en het antwoord van de man verklankt: ik hou van jou, inclusief het nieuwe leven dat in je groeit. Die ontlading na de stilte past ook goed bij 4 mei: de liefde die alles overwint .’ ‘Ook muziek en kunst overwinnen alles’, voegt Somann toe.

Troost; door Edvard Munch, 1907

Vernietiging

Niet alleen de bezetting van een klein strijkersensemble, ook het laatromantische idioom van de vroege Schönberg sluit perfect aan op de muzikale taal van Richard Strauss. Een bezoek aan het Strauss-museum in zijn laatste woonplaats Garmisch-­Partenkirchen staat nog op de agenda. ‘In Duitsland en Oostenrijk werd Strauss lange tijd als ‘fout’ gezien; tenslotte vervulde hij enige tijd een belangrijke rol in de Reichskulturkammer. Strauss was van mening dat muziek zich moest verhouden tot het ware, goede en mooie en niet tot het machtsgekonkel van de politiek. Maar onder het nazisme was er geen ontkomen aan dat het persoonlijke politiek werd. In Angelsaksische landen werd hij door sommige musicologen als verzetsheld gezien die zich uitsprak tegen de nazi’s; zo sprak hij van een ‘­bandietenbende’’, vertelt Somann. Strumphler: ‘Hij was ook zeker geen antisemiet. Hij stond erop dat bij de première van zijn opera Die schweigsame Frau de naam van de Joodse librettist Stefan Zweig even groot op het programma werd afgedrukt als zijn eigen naam. Prompt daarop annuleerden Hitler en Goebbels hun komst. Hij heeft ook alles gedaan om zijn Joodse schoondochter en kleinkinderen te beschermen.’

Pas in 1990 werden schetsen van Metamorphosen aangetroffen uit 1944 voor een kleinere bezetting dan de versie voor 23 strijkers. Somann: ‘In deze schetsen werden ook regels van Goethes gedicht Niemand wird sich selber kennen gevonden. De componist las in die tijd veel Goethe en dacht na over zijn eigen identiteit. Toen Strauss zich realiseerde dat passages uit zijn werk aan Beethovens treurmars uit de Derde symfonie deden denken, schreef hij erbij ‘In memoriam’. Hij treurde om de Duitse en Weense theaters en de cultuur die door het nazisme en de oorlog vernietigd waren.’

Pratend over vernietiging, verdriet, ­racisme en hoop is de huidige situatie in de wereld nooit ver weg. ‘Herdenken is ook op de toekomst gericht. Ook nu is er oorlog. We hopen met deze muziek en achtergrondverhalen mensen anders te laten luisteren zodat hun eigen gevoelens de ruimte krijgen.’