Arie antiche

‘De voornaamste kenmerken van de werken van componisten uit de zeventiende en achttiende eeuw zijn een zuivere en eenvoudige vorm, een sterk affect [emotie, FV] en een uiterst serene geest, die er altijd in doorklinkt. De hedendaagse muziek daarentegen is neurotisch, vol schokken en heftige contrasten.’ Met deze woorden introduceerde de Italiaanse componist en musicoloog Alessandro Parisotti drie bundels Arie antiche, die hij in de jaren 1880 samenstelde: een verzameling oude aria’s. Dit terugblikken naar het verleden houdt verband met een – na de Italiaanse eenwording (het ‘Risorgimento’) – groeiende belangstelling voor het eigen cultureel erfgoed én met een ontbrekend artistiek richtingsgevoel wat de toekomst betreft. 

Deze publicatie is het enige wapenfeit waardoor Parisotti bekend is gebleven. Hij bracht zijn hele leven door in zijn geboorteplaats, Rome. Daar was hij vanaf 1880 secretaris van de Accademia di Santa Cecilia. Zijn persoon roept nieuwsgierigheid op, al was het alleen maar vanwege een practical joke: zijn eigen aria Se tu m’ami nam hij in de collectie op als een werkje van Giovanni Battista Pergolesi. Iedereen tuinde erin. Pas in de loop van de twintigste eeuw kwam dit onschuldige bedrog aan het licht; overigens blijkt hier dat Parisotti uitstekend kon componeren. In zijn bewerkingen handhaafde hij de oorspronkelijke zang- en baslijnen, waarbij hij de begeleiding geschikt maakte voor de piano. 

Tot de componisten in Parisotti’s selectie behoren Alessandro ­Scarlatti, Tommaso Giordani en Giovanni Paisiello. Scarlatti schiep een groot oeuvre, zowel geestelijk als wereldlijk. In Rome was hij onder meer maestro di ­cappella van Christina van Zweden. Van Giordani is het beroemde liefdes­lie­dje Caro mio ben; Tommaso was de ‘Signor Giordani’ onder wiens naam dit in Londen werd gepubliceerd – en niet zijn achternaamgenoot Giuseppe, zoals Parisotti dacht.

Een van de meest succesvolle componisten uit het eind van de achttiende eeuw was Paisiello, die tri­omfen vierde in Wenen, Londen, Sint-Petersburg, Parijs en Madrid. Hij voelde zich thuis in allerlei muziekgenres, maar vooral in de opera.

Een uitgave uit 1890 van de Arie antiche

Händel

De jonge Georg Friedrich Händel rondde zijn studie af in Italië (1706-1710). In Rome woonde hij bij kardinaal Benedetto Pamphilj, tekstdichter van zijn wereldlijke oratorium Il tr­ionfo del tempo e del disinganno. Het is een verfijnde allegorie, vol dramatiek. Piacere ­(Genot) merkt in de aria Lascia la spina op dat je de roos (en niet de doorn) moet plukken, want voor je het weet, ben je te oud voor plezier! Een sarabande uit Händels opera Almira (Hamburg 1705) leverde het muzikale materiaal, dat later de basis zou worden voor Lascia ch’io pianga in Rinaldo. In Londen gaf Händel klavecimbelles aan prinses Anne, vanaf circa 1720 tot aan haar huwelijk met ‘onze’ stadhouder Willem IV in 1734. Wellicht heeft zij het Men­uet in g klein, HWV 434/4 gespeeld.  

Haydn

Door Marcel Bijlo

De cantate Arianna a Naxos van Joseph Haydn heeft zijn wortels in de Italiaanse opera. Het verhaal van de op het eiland Naxos door haar echtgenoot Theseus achtergelaten Arianna is door uiteen­lopende componisten behandeld, onder wie eerder Claudio Monteverdi en later Richard Strauss. Haydns versie ging in 1791 in Londen in première. De componist zat daarbij zelf aan de piano, en zanger was Gaspare Pacchierotti die, in de nadagen van het castratendom, nog tri­omfen vierde in de opera. De bekendere orkestversie van Arianna a Naxos dateert van enige jaren later. Het stuk is opgebouwd uit zeven korte, in elkaar overlopende delen die de gemoeds­toestanden van Arianna weergeven. Haydn heeft hier heel goed geluisterd naar hoe Christoph Willibald von Gluck te werk ging in zijn opera’s.

Schubert, Liszt en Debussy

Dat ook de piano mooi kan zingen, blijkt uit een aantal solo-intermezzo’s in dit recital: Schuberts Impro­mptu in Ges groot, Liszts tweede Consolation en Debussy’s Clair de lune.

Rossini

Gioacchino Rossini betreurde de teloorgang van de elegante, lichte Italiaanse zangstijl uit de achttiende en vroege negentiende eeuw, ten gunste van een steeds meer op volume gericht klankideaal: ‘Helaas, wij hebben ons belcanto verloren...’ Voornaamste criteria voor het predicaat ‘belcanto’ waren volgens hem: een mooi stemgeluid, gelijkmatig over de hele omvang, met een grote mate van beweeglijkheid, verkregen door grondige training, en verder stijlbeheersing, door veel te luisteren naar goede voorbeelden. Hij zou in Parisotti een geestverwant hebben gevonden.
In Il barbiere di Siviglia (1816) laat Rosina niet met zich spotten als ze in de liefde wordt tegengewerkt.

Na Guillaume Tell (1829) voltooide Rossini geen opera meer. Inspiratie had hij echter nog meer dan genoeg. In Parijs creëerde hij tussen 1857 en 1868 dertien bundels met liederen, pianowerken en kamermuziek, door hemzelf ironisch Péchés de vieillesse genoemd. Daaruit stamt de elegische ballade L’Orpheline du Tyrol.

Bizet en Delibes

In afwachting van een libretto voor een uiteindelijk tot niets ­leidende opdracht van de Parijse Opéra schreef Georges Bizet in 1868 een vijftal liederen, waaronder het grappige La Coccinelle: een jeugdige minnaar wordt afgeleid door een lieveheersbeestje op de blanke hals van zijn aanbedene en mist daardoor de kans om een kus te stelen.

Spaans getint is Léo Delibes’ bolero Les Filles de Cadiz – na een stierengevecht dansen en flirten jongens en meisjes. 

Bellini en Donizetti

Vanuit Spanje gaan we terug naar Italië. Vincenzo Bellini’s arietta Vaga luna gaat over de troost die het lieflijke licht van de maan kan bieden. Dolente immagine wordt gezongen bij het graf van Fille: waarom verschijn je zo treurig aan mij? Denk maar niet dat ik je ooit vergeet en van een ander zal houden.

Van Bellini’s rivaal Gaetano Donizetti is het Napolitaanse zeemansliedje Me ­voglio fa ‘na casa: ik wil een huis bouwen in het midden van de zee – van pauwenveren, goud, zilver en edelstenen. Als mijn Nennella voor het raam staat, denkt iedereen dat de zon opkomt.

Puccini

Giacomo Puccini was een meester van de melodie, zowel in zijn liederen als in zijn opera-aria’s. In E l’uccellino is de piano gelijkwaardig aan de zangstem: niet alleen om de sfeer op te roepen maar ook in het realistisch nabootsen van de vogel. Casa mia werd geschreven voor een tijdschrift waarin een van Puccini’s huizen te koop werd aangeboden.

Zijn korte aria’s zijn vaak zo mooi dat ze langer hadden mogen duren, maar dat doet Puccini dan juist niet. O mio ­babbino caro, waarmee Lauretta haar vader Gianni Schicchi manipuleert, is hiervan een sprekend voorbeeld.

De Curtis en nogmaals Rossini

Ernesto De Curtis’ Ti voglio tanto bene biedt precies wat de titel belooft: een liefdesverklaring, recht uit het hart. Honderd jaar eerder had Rossini te Parijs de reeks Les soirées musicales ­geschreven, waarin de tarantella La danza, het uitbundige slot van dit recital.