Barbara Hannigan: ‘Ik vraag om een open geest en hart van elk orkestlid’

Met veel warmte denkt ze terug aan de concerten in 2022, waarvoor ze zelf met veel zorg het programma samenstelde. ‘Het was zo prachtig. Pierre Audi [op 2 mei van dit jaar overleden, red.] had met zijn opstelling in de ruimte een bijzondere sfeer gecreëerd, versterkt door het lichtontwerp van Jean Kalman. Ik ervaar een concert graag als een ritueel. En het orkest omarmde het repertoire volkomen, ze waren extreem goed voorbereid. Het was de top van de top.’ In het interview destijds gaf Hannigan aan dat er orkesten zijn die vooral op technische aanwijzingen reageren, maar ook orkesten die genoeg hebben aan een metafoor. ‘Met het Concertgebouworkest kun je op alle manieren communiceren, maar ik vond het heerlijk dat ze meteen reageerden op metaforen. Zo werk ik het liefst. Ik kijk er enorm naar uit om terug te komen.’

Zoeken en loslaten

Zoals vaker heeft Hannigan ook het programma van deze maand samengesteld vanuit een onderliggend dramatisch concept. ‘Ik denk daar lang over na en pas ook steeds dingen aan. Ik ben blij dat ik daarvoor de ruimte heb gekregen. Dit programma gaat over zoeken en loslaten. Elk werk heeft elementen van generositeit, van het openen van mogelijkheden, maar ook van accepteren en laten gaan. De opening met Je ne suis pas une fable à conter van Golfam Khayam is een geweldige uitnodiging en zegt ‘luister alsjeblieft en neem het woord’.

‘Soms moet je de gebruikelijke route negeren en dingen gewoon doen’

Niet lang na mijn debuut bij het Concertgebouworkest woonde ik online een evenement over Perzische cultuur bij. Golfam, die in Teheran woont, nam na afloop contact met me op en bedankte me voor mijn interesse. Het was vlak voor Kerst, ik had tijd en ik was nieuwsgierig, dus ik zocht werk van haar op. Wat een interessante componist!

Ik heb haar buiten onze agenten om meteen persoonlijk een opdracht gegeven om een werk voor sopraan en orkest te componeren. We hadden allebei een heel sterke drang om samen te werken en kozen samen een tekstfragment van Ahmad Shamlou. Binnen drie maanden kon ik de première uitvoeren. Soms moet je de gebruikelijke route negeren en dingen gewoon doen.’

In het stuk speelt improvisatie een belangrijke rol. Hannigan: ‘Het vraagt een open geest en hart van elk individueel orkestlid. Niemand speelt met de groep mee, iedereen maakt zijn eigen keuzes. Stilte kan ook een keuze zijn, een metafoor voor je stem verheffen of juist zwijgen. Elke uitvoering is een fantastische nieuwe ervaring, omdat elk orkest zijn eigen materiaal en energie inbrengt. Ik weet zeker dat het Concertgebouworkest dit idee met open armen zal ontvangen. Daarom kijk ik zo uit naar dit krachtige openingsstuk.’

Aangrijpende dialoog

Joseph Haydns ‘Afscheidssymfonie’, waarin tegen het eind de musici een voor een het podium verlaten, wordt vaak als een grap beschouwd. ‘Deze symfonie is voor mij een bijzonder aangrijpende dialoog, heel intiem. Ik vind het helemaal geen grappig stuk en neem het juist heel serieus. Naarmate het werk vordert, valt het collectieve verhaal uit elkaar.

Muziek als dialoog, als communicatie is de basis van alles wat ik doe. Zo ervaar ik het. Ik geloof echt dat alle muziek functioneel is. Soms functioneert muziek als vermaak, maar vaak ook als spiegel voor onszelf en voor de samenleving. Muziek weerspiegelt en communiceert emoties.’

‘Luonnotar van Jean Sibelius is een scheppingsverhaal met thema’s als generositeit en eenzaamheid. Luonnotar, de geest van de lucht, duikt diep in de oceaan en zwemt achthonderd jaar in alle windrichtingen, maar vindt niemand. Dan komt er een vogel die overal zoekt naar een mogelijkheid om haar nest te bouwen. Luonnotar houdt haar knie boven het water om de vogel een plek te bieden.’

Hannigan, een echt kind van het water dat opgroeide aan de rand van een meer, ziet meteen voor zich hoe je al watertrappelend je knie stil kan houden boven het water. ‘Dat kan niet goed gaan. De eieren breken en de schaal vormt het hemelgewelf. De wereld ontstaat uit vernietiging. De muziek verklankt diepe melancholie, diepe eenzaamheid en verdriet.’

‘Muziek als dialoog is de basis van alles wat ik doe’

Ook Tod und Verklärung van Richard Strauss heeft met het thema van zoeken en loslaten te maken. ‘Hoe gaan we om met onze emoties en angsten: vechten we ertegen of accepteren we ze? Hoe gaan we om met het feit dat we niet alles naar onze hand kunnen zetten? Het is bijzonder om te bedenken dat Strauss dit werk componeerde toen hij nog een jongeman was. De lange lijnen en hun richting zijn belangrijk in deze muziek, daar besteed ik veel aandacht aan in de repetities. Hoe kunnen we Strauss’ intentie zo goed mogelijk verklanken, rekening houdend met de eigenheid van het orkest en met de prachtig resonerende akoestiek van de Grote Zaal?’

Samen ademen

Hannigan zal dit keer niet alleen dirigeren, maar ook zingen. ‘De werken van Khayam en Sibelius heb ik met verschillende orkesten uitgevoerd en ik dacht meteen: dit moet ik met het Concertgebouworkest zingen, met dit orkest, in deze zaal, met dit publiek.’

Krijg je door tegelijk zingen en dirigeren een andere relatie met de muziek? ‘Als je me deze vraag tien jaar geleden had gesteld had ik vermoedelijk ja gezegd. Maar nu niet meer. In de basis komt het er op neer dat ik altijd een diepe verbinding moet voelen met de adem. Ik houd nu moediger vast aan het geloof dat dat voor mij de juiste weg is. Ik geef zelfs op verzoek van orkestleden masterclasses in ademen. Dat verandert echt de manier waarop we samenwerken. Omdat iedereen samen met mij ademt, maakt het orkest op een andere manier contact. Als ik zing dirigeer ik niet op de orthodoxe manier. Ik geef signalen, ik laat het orkest veel eigen verantwoordelijkheid nemen, dat is ook krachtiger.’

De start van haar carrière als dirigent is nooit een bewust back-upplan geweest voor het geval ze zou moeten stoppen met zingen. ‘Het is nooit in me opgekomen.’ Lachend: ‘Ik zing zolang ik wil zingen, maar als het om zingen voor publiek gaat moet je wel repertoire kiezen dat geschikt is voor je instrument. Ik ben gaan dirigeren omdat het een deel van mij was dat ontdekt moest worden. En als componeren zich aandient als een volgend deel dat ontdekt moet worden, zou ik dat doen.’