Op een dag in maart 1827 nodigde een somber gestemde Franz Schubert zijn vriend Joseph von Spaun uit om naar het huis van hun beider vriend Franz von Schober te komen, bij wie hij sinds kort inwoonde: ‘Ik zal een reeks huiveringwekkende liederen voor jullie zingen, en ben benieuwd wat jullie ervan vinden. Ze hebben me meer aangegrepen dan welke andere liederen ook.’ En met bewogen stem zong hij de hele Winterreise (dat wil zeggen het toen voltooide eerste deel). Zijn vrienden waren geschokt door de sombere stemming van de liederen, maar Schubert was meer dan tevreden, zo vertelt Joseph von Spaun.

Schubert had voor zijn nieuwe cyclus gekozen voor een verzameling van vierentwintig gedichten van Wilhelm Müller, Die Winterreise, gepubliceerd in 1824 in twee reeksen van twaalf. Müller was een Duitse, romantische dichter en filoloog, die zich hartstochtelijk inzette voor de Griekse onafhankelijkheidsstrijd tegen de Turkse bezetting en daarom ook wel ‘de Müller der Grieken’ werd genoemd. In zijn eigen leven had hij op jonge leeftijd al veel verliezen meegemaakt, zo was op zijn veertiende zijn moeder gestorven. ­Müller overleed op 33-jarige leeftijd. Als dichter van Die Winterreise betreurde hij het dat hij niet kon spelen en zingen en hij hoopte op een geestverwant die ‘de melodieën achter zijn woorden’ zou horen: ‘mijn liederen leiden slechts een half leven, een papieren leven van zwart en wit… totdat muziek er leven in blaast’.

Ook in Schuberts leven was de dood ruimschoots aanwezig en ook hij verloor al jong – als vijftienjarige – zijn moeder. In het dagelijks leven van de Duitse Romantiek was de dood een vertrouwde bezoeker, en vooral in de tweede helft van Schuberts Winterreise klinkt dat thema door. Schubert componeerde zijn cyclus van 24 liederen in twee delen, waarin hij de lotgevallen van ‘der Wanderer’ buitengewoon beeldend tot leven weet te brengen. De piano speelt een belangrijke rol in het uitbeelden van de verschillende gemoedstoestanden. Samen met de zanger laat de pianist steeds horen wat er gebeurt: de voetstappen van de wandelaar, de wisselende gevoelens van eenzaamheid, verlangen, verdriet, wanhoop.

Eerste deel

Het verhaal van Winterreise, samengevat in de eerste strofe van het eerste lied, gaat over de belevenissen van een eenzame wandelaar in een troosteloos winterlandschap, ondergedompeld in liefdesverdriet na door zijn geliefde afgewezen te zijn. In het maanlicht verlaat hij haar huis, wenst haar een laatste Goede nacht toe en trekt zachtjes de deur dicht. Boven haar huis speelt de wind met De windwijzer. Was zijn geliefde even wispelturig als de wind, zoals de piano laat horen? Zijn heftige verdriet verstart tot Bevroren tranen, tranen die in de piano het hele vers doordruppelen. Uiteindelijk verstarren ze tot ijs, zoals ook zijn herinnering aan haar eindigt in Verstarring. Zelfs de vertrouwde Lindeboom, op het dorpsplein, zo vaak de plek van zoete herinneringen aan gezellig samenzijn, kan hem nu in die ijselijke duisternis niet meer verleiden. Zijn tranen bevriezen in de sneeuw tot ze in de lente het beekje instromen en uiteindelijk in een Watervloed het huis van de geliefde bereiken. De herinnering aan haar kerft hij in het ijs van de eens zo vrolijke ­Rivier. Zijn emoties weerklinken wederom in de pianobegeleiding. Struikelend over stenen en belaagd door kraaien, denkt hij in Terugblik terug aan haar gloeiende meisjesogen. Kon hij maar weer voor haar huis staan. Een opdoemend Dwaallicht jaagt geen angst aan. Rustig laat hij zich meevoeren naar een rotskloof. Immers, ‘ieder lijden eindigt in het graf’; dit wijst op berusting en misschien een groeiend doodsverlangen. In wandeltempo bereikt hij het huisje van een kolenbrander, maar een Rustpauze verlicht zijn lijden niet. Nu pas voelt hij de stekende pijn. Tot hij eindelijk kan slapen en dromen, een Lentedroom waarin alle mooie herinneringen herleven, vertolkt door een dromerige piano. Gewekt door kraaiende hanen en krijsende kraaien voelt hij zijn verlatenheid en heftige verlangen. Met een gevoel van Eenzaamheid vervolgt hij zijn tocht.

Tweede deel

Het tweede deel van Winterreise begint hoopvol. De wandelaar hoort een postkoets aankomen, zou er Post van haar zijn? Maar nee. Teleurgesteld vervolgt hij zijn weg. Wanneer zijn besneeuwde haren ontdooien ziet hij onder die Grijze kop zijn donkere haren tevoorschijn komen. Hij is nog jong en heeft nog een lange weg te gaan. Rond zijn hoofd vliegt De kraai, een voorbode van de dood. Zijn Laatste hoop vervliegt als hij de blaadjes van de bomen ziet vallen, in neerdalende noten geschilderd door de piano. In Het dorp waar hij doorheen wandelt blaffen de honden en slapen de mensen, wezens waar hij niet bij hoort. Het wordt een Stormachtige ochtend, met vurige vlammen aan de hemel, een weergave van zijn eigen lot. Dan flakkert de hoop weer op. Een dansend lichtje, verklankt in de huppelende pianopartij, lonkt. Hij wordt bevangen door de ­Illusie van een gezellig huis met een lieve vrouw. De laatste vijf liederen lijken het naderen van de dood aan te kondigen. Een Wegwijzer voert naar ­onbekende wegen. De tocht leidt naar een dodenakker, Herberg genoemd. Maar er is geen plaats voor hem, zelfs niet in de dood. Alle Moed bijeenrapend trekt hij verder: ‘Klagen is voor de dwazen’. Aan de hemel ontdekt hij drie zonnen, de zon en twee Neven­zonnen, die hem onmiddellijk doen denken aan haar geliefde ogen. Maar dat was vroeger. Ging die derde zon ook maar weg. En dan… buiten het dorp ontmoet hij de eerste menselijke figuur. De traag herhaalde bastonen in de piano kondigen De draailierman aan, een vreemde oude man die maar blijft draaien terwijl niemand luistert en zijn geldbakje leeg blijft. Hem biedt de wandelaar zijn liederen aan. Misschien is hij de geestverwant die ‘de ­melodieën achter de woorden hoort en ze aan de dichter teruggeeft’.