Träume / Alpträume – de uitersten van een continuüm aan droomervaringen, een spectrum dat loopt van positief naar negatief: van droom, via dagdroom, wensdroom, fantasie, herinnering, visioen, fantoom, angstdroom, nachtmerrie, tot verlies en zelfs de dood. Deze thema’s in de poëtische teksten van de lied­eren zijn door Richard Strauss, Richard ­Wagner en Alexander Zemlinsky muzikaal opgetild met een indringende laat­romantische, dramatische intensiteit. Zo ontvouwt zich in dit recital het psychologisch landschap van zoete droom via zinnelijk verlangen tot de sluimerende dreiging van een nachtmerrie.

Strauss

Richard Strauss’ Frühlings­gedränge schaart zich vol onder de positieve kant van de titel van dit liedprogramma. De dichter (Nikolaus Lenau) schetst een overrompelende lente-ervaring als metafoor voor ontluikende liefdes­gevoelens. De uitbundige pianobegeleiding weerspiegelt de hartstochten van de dromer. In sterk contrast hiermee en aan de negatieve kant staat Aus den Liedern der Trauer (tekst: Adolf Friedrich von Schack), waarin gevoelens van verdriet, verlies en verstilling centraal staan. Het lied onthult de emotionele diepgang die Strauss ook in zijn latere werk zou blijven zoeken.

Een intiem drieluik vormen de liederen op gedichten van Otto Julius Bierbaum. Freundliche Vision schetst een vredige dagdroom. De dromer ziet een visioen: een lieflijke plek in de natuur waar hij met zijn geliefde kan verblijven. Nachtgang is contemplatiever. De spreker herinnert zich een nachtelijke wandeling met een beminde. De nabijheid, het maanlicht op haar gezicht en haar kalme uitstraling roepen een sfeer op van verstilling en tedere ­ontroering. In Traum durch die Dämmerung wordt de luisteraar meegenomen op een tocht in de schemering, naar het land van de liefde. De droomachtige sfeer weerspiegelt het verlangen naar de beminde.

Ständchen (Von Schack) is een anoniem liefdeslied. De minnaar vraagt zijn meisje om stil en onopgemerkt naar buiten te komen in de maanverlichte nacht: het toneel van jeugdige liefde en hartstocht. 

Wagner: ‘Wesendonck-Lieder’

De ‘Wesendonck-Lieder’ werpen een intieme blik op de gevoelswereld van Richard Wagner tijdens een cruciale creatieve periode in Zürich. De gedichten zijn van Mathilde Wesendonck, zijn muze en vermoedelijk ook geliefde, en weerspiegelen een innerlijke strijd tussen sensualiteit en spiritualiteit. Wat de liedteksten bijzonder maakt in dit recital, is hun stapsgewijze overgang van positief naar negatief: van droom naar ­nachtmerrie. In Der Engel overheerst nog het troostrijke visioen van een hemelse redding. Stehe still! is een oproep aan de tijd tot stilstand zodat de diepgang van het bestaan kan worden gevoeld. In Im Treibhaus wordt de droom beklemmend: de planten in de broeikas staan symbool voor de leegte van de realiteit. Schmerzen roept de scherpe tegenstelling op tussen schoonheid en lijden, waarna in Träume de liefde zich alleen in dromen kan ontvouwen of zelfs in de dood.

De vijf liederen zijn meer dan een liederencyclus: ze vormen een poëtische en muzikale voorstudie voor Wagners opera Tristan und Isolde. Zo is in Träume een motief te horen dat terugkeert in het liefdesduet in de tweede akte en klinkt in Im Treibhaus een thema dat het voorspel werd tot de derde akte.

Zemlinsky: Turmwächterlied und andere Gesänge

Waar Strauss en Wagner zich vooral in de sfeer van betovering en extase bewegen, onderzoekt Alexander Zemlinsky in zijn opus 8 de duistere diepten van de psyche. Hier zijn dromen geen wensvervullingen, maar onthullen ze trauma’s en doodsverlangen.

Zemlinsky behoort tot de generatie componisten die de overgang van de laatromantiek naar de moderniteit belichaamt. In deze liederen op teksten van de Deen Jens Peter Jacobsen en de Duitser Detlev von Liliencron, verbindt de Oostenrijkse componist post-Wagneriaanse expressiviteit met een ironische toets.

In het Turmwächterlied zet een lange, mysterieuze piano-introductie de toon voordat we de nachtelijke roep van een torenwacht horen die waarschuwt voor dromen vol gevaar. De wachtersstem mengt zich met de dreiging van wat sluimert in de muziek. De vocale ­melodielijn suggereert eerder onheil dan bescherming. Dit lied vormt de spil van de cyclus: het beweegt zich op de grens van droom en nachtmerrie.

Ook de drie volgende liederen zijn doortrokken van een nervositeit die eigen is aan het fin de siècle. Ironie, doodsverlangen en oorlogsdreiging doemen op. Hier verwordt de droom tot hallucinatie en het verlangen tot angst. De nachtmerrie is niet langer de afwezigheid van de geliefde, zoals is de meeste andere liederen, maar de confrontatie met een wereld die zijn betekenis heeft verloren.

Strauss

In Richard Strauss’ Allerseelen, op een gedicht van Hermann von Gilm, is de droominhoud een liefdevolle herinnering aan een gestorvene op die speciale dag in het jaar: Allerzielen. De droom is hier een troostvol en melancholiek verlangen naar wat verloren is gegaan. Breit über mein Haupt (Von Schack) is een liefdesdroom: een zinnelijke overgave aan de geliefde. De taal is rijk, de muziek weelderig. De droomfiguur is hier een bijna tastbaar, fysiek tegenbeeld van dood of verlies.

Daartegenover staan de Vier Lieder, opus 27 op teksten van Karl ­Henckell, Heinrich Hart en John Henry ­Mackay, waarin de grens tussen droom en nachtmerrie vervaagt. Een nogal gewaagde onderneming voor Strauss’ huwelijksgeschenk aan zijn bruid Pauline de Ahna. Vooral in Ruhe, meine Seele en Heimliche Aufforderung voel je de onderhuidse onrust, het broeien van angst of opstandigheid. Zelfs in het verstilde Morgen is het geluk slechts een belofte – nog niet vervuld.