De beste zijn, of helemaal niemand

Toen de Amerikaanse gitarist Jimi Hendrix halverwege de jaren zestig zijn eerste concerten gaf in Londen, probeerden Engelse rockgitaristen als Eric Clapton er elke keer bij te zijn. Pete Townshend van The Who deed dat niet alleen uit bewondering, maar ook om te zorgen dat hij op de een of andere manier in staat zou zijn ‘to fight back’ tegen de ongekende virtuositeit en innovaties van Hendrix.

De onderspitdelver van Thomas ­Bernhard (1931-1989) gaat over iemand die oog in oog met een uitzonderlijk talent geen antwoord had. Het boek verscheen in 1983, nog geen jaar na de dood van pianist Glenn Gould, die een van de drie hoofd­figuren is. Niet zo lang geleden kwam voor het eerst een Nederlandse vertaling uit van dit kleine meesterwerk, dat is geschreven als een voor Bernhard kenmerkende monoloog die zich vrijwel zonder onderbreking uitstrekt over meer dan tweehonderd bladzijden.

In 1953 melden twee begaafde, jonge Oostenrijkse pianisten zich aan voor een zomercursus bij Vladimir ­Horowitz aan het Mo­zarteum in Salzburg. De ene cursist is de naamloze verteller van het verhaal, de andere is de anti­held Wertheimer. Zijn bijnaam ‘de onderspitdelver’ krijgt hij van een derde cursist: de Canadees Glenn Gould. Deze volstrekt originele en geniale pianist koos voor zijn Amerikaanse debuutplaat in 1955 een stuk dat tot dan toe nauwelijks bekend was en dat nadien een hoeksteen van het klavierrepertoire zou worden: de ­Goldberg-variaties van Bach.

Alsof iemand je koortsachtig ijlend zijn levensverhaal vertelt

Net als Horowitz zou Gould tot de grootste pianovirtuozen gaan behoren wier werk op geluidsdragers werd vastgelegd; een traditie die via grootheden als Arthur Rubinstein en Svjatoslav Richter teruggaat op Serge Rachmaninoff.

In de roman leidt de kennismaking met Gould ertoe dat zowel de verteller als Wertheimer hun veelbelovende toekomst als pianovirtuoos opgeven. De verteller legt zich verslagen toe op het schrijven, Wertheimer wijdt zich, mentaal failliet, aan de ‘geesteswetenschappen’, en dat terwijl hij door de verteller wordt omschreven als het ‘uitzonderlijkste talent dat ooit op het Mo­zarteum heeft gezeten’.

De komst van Gould naar Salzburg zorgt ervoor dat de twee anderen alles waar ze jaren voor hebben gewerkt en waar ze al hun hele leven in geloven, laten varen.

Moedeloos maakt de verteller de lezer deelgenoot van zijn oorspronkelijke ambitie: ‘De beste zijn, of helemaal niemand.’ Als de beroemde plaat van Gould verschijnt, geeft de verteller zijn Steinway weg. Wertheimer laat zijn Bösendorfer veilen. Met hem loopt het slecht af: na de vroege dood van Glenn Gould in 1982 pleegt hij zelfmoord, aan het eind van een leven dat in zijn eigen ogen mislukt is vanaf het moment dat hij Gould Bach hoorde voorspelen bij Horowitz. Alsof hij alleen maar heeft gediend als contrast: het genie tegenover de onderspitdelver.

Een onvergetelijk boek — ­­geschreven in een doordenderende stijl, alsof iemand je koortsachtig ijlend zijn levensverhaal vertelt.